02 April 2011

“TANGMI PHA LEH ZAWNNA GALDOUNA” – SUITHANA

by David Vumlallian Zou

THUPATNA

Gospel Tangkou (Jan – April 2004 issue) ah “Tangmi Pha leh Zawnna Galdouna” chi ka hing gel ngai a, Tapidaw kisinsahna bukim leh kiselbuh zawh nelsia lou di’n hanthawnna khenkhat i gen zou ta hi. Sawltah Paul in “Pasian thu bubit” (Acts 20:27) ka hing pe sawnna hi, a na chi bang in, mihing hagau lam leh tahsa lam a di’a Gospel in “khiatna” nei tuahtuah ahi dan zong i gen kha ta hi. Khris Jesus in Galilee a nasep (ministry) apat tung apat, Jerusalem a nasep teng a zaw tan in a ministry pen huap lian in en gige hi. Galilee a Jesu’n nasep a pat chiil in, a tup-le-nimna (manifesto) puankhiatna masa pen khat a bawl hi:

“Mangpa Hagau ka tung ah a om hi, aziahpen mizawng-te kung a Tangmi Pha gen din sathau a hing nu hi. Saltaangte suahtatna ding, mittawte mitvahna ding, suhgenthei a omte zalensah ding, leh Mangpa lungdam kum thu puang ding a ahing sawl ka hi” (Luke 4:18).

Evangelical Tapidaw sung a Bible commentator tampi-te’n tami Jesu thugen pen ahibang lian (literal interpretation) in pom hamsa sa ua, tuaziahin khiatna thuap-nei (allegorical interpretation) dan maimai in khiatna a pia uhi. Tuaziahin, Jesu’n mizawng-te a chi pen mizawng-te genna hilou in, hagau mizawng-te a suah ta uhi. Saltaang-te leh mittaw-te zong hagau lam thu ngen genna ahing suah zel hi. Hinanleh, a tahtahin Jesu’n mizawng leh mittaw a chi leh hagau lam mai hilou in tahsa lam a mizawng leh mittaw-te zong a genna ahi pai mai hi. Bangkim hagau lam pilna dan ngen a khiat sang in, khat veivei Pasian hing piahsa lungsim toh mawl tah a khiatna pen dei huai zaw hun om hi. Tami Jesu thugen in “khotang a di’n thutuun” (social content) nei ahi chi, Galilee leh Judea a anasepna apat kimuthei hi. Bangkim hagau keleu dan a khiatna leh etna pen khovel leh khotang a Tapidaw-te mopuahna omte apat kilepmangna (escapism) lampi khat maimai ahia, hagau-mi hina zong ahi tuan sih hi.

KHRIS ITNA THUGEN LEH NASEP A “LEKHIATNA

Jacob laigelh in sakhona dihtah leh hagau mitna hichidan in a hilchian a, “Pasian a dia sakhona dihtah leh siangthou ahileh tami ahi: tagate leh meithaite panpi ding leh khovel apat kikep siang thou ding” (Jakob 1: 27). Jakob in khovel apat kikangkoi ding a chi sih a, khovel apat taimang-pitmang ding zong a chi tuan sih hi. “Khovel apat kikep siangthou ding” chi ahi zawh hi. I zahsa hinanleh, Mother Teresa thugen khat vei i gen sawn kia dia, “Thumna nei a khut kikilte sang in, nahoi sepna a khut niahte a siangthou zaw hi”. Mother Teresa in misiangthou suahna di’n Catholic sister-te biahinn siangthou sung ah a sui sih a, Calcutta a tagate leh mizawngte teenna “slum” mun namsia leh niah kai lah ah a sui zaw hi. Jacob in “khovel apat kikep siangthou ding” achi khiatna kichian pen tami himai lou ding ama? Hagau a sianthou utna ziah a khovel apat pitmang sawm a, i unau mihing pite nasan kidahna lungsim pai ding pen sil mothuai hinanleh, sil piang thei tah khat zong ahi mawh hi.

Tuleh Welsh missionary Dr. Peter Fraser in Mizogam a Sila khoi (“bawi” kichite) zalenna ding na sual a, Silo Lalte leh British solkal doudalnate a na thuah ngam dante zong i theisa ahi. Edinburgh University minthang tah apat na graduate khia, missionary Dr. Fraser in Mizogam a Pasian hatna a tan pen hichin a gen hi: “To translate the love of Christ into words and deeds that the poor heathen can understand …”[1] (Ginglou-te theisiam thei di’a Khris itna thugen leh nasep a lekhiat ding). “Lekhiat ding” chi kammal in khiatna thuhtah nei hi. Welsh missionary dang te’n lai nei lou Lushei-te a di’n Pasian thugen Bible ana letkhia ua, Dr. Fraser in Pasian nasep Mizo society a di’n sila suhbeina tungtawng in a na “letkhia” hi. August 2004 a Wales ka va zin lai in, 12 July 1909 ni a kisun laithot Dr. Fraser in Lunglei apat agelh khat ka va mu kha a, hichin kigelh hi:

“Lamet lou pi in tukum sung in tha-le-zung tampi silate complaint ngaikhiatna leh a gentheina uh panpina in ka hun tamipi ka subei hi. Na theisa ma bang un tulai tah in, hun hamsa in ahing tunkhum hi. Tami thu poimo tah [sila khoi tungtang] a Mangpa deilam bawl ahi theina ding ka lunggul mama hi. Unaute aw, tami silate a ding leh Lushei hausate a ding tham lou in, koute a di’n zong hing thumsah ta un” [2].

Dr. Fraser kamteng lian ahileh, “We are desirous of doing the Master’s will in this important matter”, chi ahi. “Mangpa deilam” (“the Master’s will”) bawl pen sil bailam lou ahi ngei di’a, Fraser zong a lungkhiat hun a om tham ding hi chi a kamteng apat kiman thei hi, “… tulai tah in, hun hamsa in ahing tun khum hi”. Vangphat huai tah in, Peter Fraser zi Mary Cathrine Fraser in a pasal a somdawl (thuap) thei hi. 28 June 1911 ni’n Mary Catherine in Shillong apat laithot khat a gelh a, UK a ding hilou in, Aizawl a hattuam-te a thot zawh hileh a kilawm hi. Tami Mary laithot in tua hun laitah 1911 kum a Fraser-te nupa lungsim ngaisunna dingdan suangtuana khat ahing pe thei hi:

“Hitui-naptui toh thumna a hun tampi ka zat zou nua in, … ka pasal pang thuap di’a ka din ngam ding ahi chi ka thei semsem hi … Na theisa ma bang un, tami nasep pen ka pasal in phutlui bang in a ngaisun a, tunglam mitvahna (heavenly vision) a nual sih hi. Tami [sila suahtatna] nasep pen sil siangthou tah semdia hatna ahi chi ka thei a, bangma gen belap thei ka nei tuan sih a, eite a hing it leh thuah sah pa Jesu khut sung ah ka aap zaw hi. I Mangpa ngei zong guta-tualthat (criminal) te taw simkhawm in ana om hi”[3].

Mizo laphuah-tu chidan hileh, Pasian in “Sangga-gentheite ka leh mauna na ngaikhe leng/ Thudih dei mite nasep na musit ngai sih … Namchin mial apat sal apawt kipah hen”. Fr. Fraser in thudih a deina ziah in, gentheina tampi a pal a ngai a, a mission field Aizawl apat British solkal in a hawlkhia hi. Hinanleh Dr. Fraser nasep pen losam tuan lou a, 1915 kum in Lushei leh Pawi-te lah a sila-te’n British dan nuai ah zalenna ahing mu law ta uhi. Dr. Fraser in Wales gam a missionary application form a fill-up lai a, “Khris itna thugen leh nasep a lekhiat ding” a chi in, Jesu’n Galilee gam a a-ministry apat tung lai a a thugen-te lungsim ah ahing lang sah hi: “Mangpa Hagau ka tung ah a om hi, aziahpen mizawng-te kung a Tangmi Pha gen din sathau a hing nu hi. Saltaangte suahtatna ding … suhgenthei a omte zalensah ding …” Hichibang zalenna nasep pen sil bailam hilou a, aman piah ngai a, gentheina zong thuah ding tampi om hi. Tuamiziah in, Mary Fraser in, Shillong apat Aizawl hattuamte lai athotna ah, “I Mangpa ngei zong guta-tualthat (criminal) te taw simkhawm in ana om hi” chi ahing theikhe tha hi. Luhlulna ziah a zong gentheina thuah thei tham ahi. Tuaziahin “genthei tuhahna” mai khu sil thupi ahi tuan sih a, “genthei thuahna ziah-le-san” khu sil poimaw pen ahi zaw hi. Tatkhialna ziah a gentheina pen gawtna ahia; hinanleh thudi panpi ziah a genthei thuahna pen mei a kihal suangmantam bang ahia, mihing lungsim a khangkhang in a taanvah thei hi. Tapidaw Galhang -- Dr. Fraser leh Mother Teresa te’n -- Jesu thugen leh nasepte theidan-mudan gil mama nei uhi. Sawltah Paul in “Pasian thu bubit” achi leh Jakob in “Pasian a dia sakhona dihtah leh siangthou” a chi taw kinai mama “tunglam mitvahna” (heavenly vision) khat a nei uhi.

Mihing hagau, tahsa leh khotang (soul-body-society) a di’a damna bukim thei pen di’a nasep utna Jesu ministry ah tamveipi kilang hi. Jesu pen hagau gilkial-te a di’a annpheng mai hilou in, mipi-te tahsa gilgialna zong nelsia tuan sam lou a, nga-le-annpheng bang na supung hial hi. “Mi gilkial leh puansil ding nei lou khat kung ah, ‘Taitah leh vah tahin pei tan’ chi’n a silding puan leh nehding ann pe tuan sih lei bang a phatuam diai?” (Jakob 2: 16). Mihing-te hagau keleu dan a etna leh, tahsa nei leh khotang a teng ahilam uh manghilna pen “Pasian thu bubit” chi ngam huai lou hi. Khantanhoi Mathai 5:13-14 ah, Tapidaw gingtu-te pen Jusu’n “khovel vah nahi uh”, “lei chi” (salt of the earth) na chi a, gingtu-te pen khotang (khovel) leh leitung (vantung hinai lou) a om ahi uh chi thei chian mama hi. Ei Protestant Tapidaw sung ah mimal sianthouna leh mimal ginna ki-uang gen seeng na lam ah, Tapidaw-te omna khotang suhvah ding leh chii bang a aal ding kinelsia mama hi. Kei ka sianthou nah leh hun, keima mimal hagau hutdam ahi nah leh hun, kou inn sung a bit nahleh hun, chidan a mimal angmasialna Protestant Tapidaw-te sung ah tam mama hi. Tuami ziahin khotang sianthouna tel lou mimal sianthouna na kidel sawm a, ahivang in Tapidaw-te teenna khotang niah-le-bua (corrupt) ahi chiang in gingtu mimal a tuam sianthou velvol chi ding zong a tawm mama a, zong a omthei mel sih hi. Mipil khat in hichi’n a gen a, “Migilou khenkhat ziah a society sia hilou in, mihoi tampite ziah a kisia ahi zawh hi”. A omdan pen ahileh, mi gilou khat-le-ni om ziah maimai a siatna hing tung hilou in, mihoi tampite’n thudih dinpi di’a a kam uh a kah ngam lou a, khut uh a lamtou ngam lou, ziah ua migiloute tupna tangtun sah a om ahi, chi nuam dan ihi.

Tanglai zawlnei-te bang a khotang niahna-buahna dou ngam mimal-te bou in mimal sianthouna a nei pan beb ding hi. Jesu’n zong a leitung nasepna ah zawlnei-te khotang veina hagau (spirit of social concern) tahlang mama hi. Tapidaw-te teenna society pen etton tah khotang (model society) khat ahi ding Pasian deina ahi. Gendan tuam in gen lei, Tapidaw-te society pen “khovel vah” leh “lei chii” ahi ding Jesu thuhilna ahi. Khovel ah bang ma a bukim om lou a, zong om thei lou ding a, hinanleh Van a Pasian deina bukim bawl ahibang a, lei a zong Ama deilam a bukim thei tan a bawl sawm di’a thupiah i hi. Mang Biahna i gen teng a tami pho tha di’a lamet i hi malam uhi. Tuami ding in, ahithei tan a “Pasian thu bubit” leh etton tah Tapidaw society tup ding ahing poimaw leuleu hi. Tapidaw-te hagau pichinna, tahsa pichinna leh khotang sianthouna chi sil thum tei beh tel lou muna (vision) pen “Pasian thu bubit” a ching zou sih ding hi.

Ei Zou Tapidaw sung ah mimal hagau hutdamna maimai ki-uang bawl a, tahsa hutdamna bang kinelsia zel a, khotang hutdamna leh sianthouna pen Vangam lam tun chiang a buaipi pan din kingai sun hi. Hinanleh Jesu nasep dan leh Thuhun Lui zawlnei-te hagau i sui leh, tami sianthouna chi thum teng zawh khawm a, ki-khen thei lou hi. Tami sil thum lah a khat penpen i nelsia leh “hagau-tahsa-khotang” khantouna dihtah leh kiselbuh om thei tuan lou hi. Sawltah Paul in Timothi kung a “thudih kiselbuh tah a hawm ding” (II Tim. 2: 15) – Mangkam in “rightly dividing the word of truth” – a chi pen sil hamsa hinanleh, Khristian pichinna dia sil poimaw mama ahi. A.W. Tozer in hi chi’n a gen a, “Tung leng vate ha khat maimai in leng thei lou a, tuachin Thudih in zong ha ni kisam hi” a chi hi. Laphuah-tu in “Khristian peidan siam in …” achi khu Khristian hinkhua genna mai hilou in, kithuhilna leh sil etdan himhim a kiselbuhna theisiamna di’n kisam hi. Hichibang kiselbuhna ahileh hagau nawitui maimai a kivahte’n nei thei zepzep lou a, Tapidaw piching angum a kivahte leh sia-le-pha khen siam te bou in nei thei zaw uhi (Heb. 5: 13). Hebrai laigelhtu in mi piching khat pen a “khophohna zatmun leh taathiam a om in, sia-le-pha a khen thei hi” (Heb. 5:14) achi hi. Sapkam in hichi’n a gen a, “Those who by reason of use have their sense exercised to discern both good and evil”. Thudih selbuh theina lam a pichinna pen zankhat-sunkhat thu a tun thei hilou ahi chi Hebrai gelhtu in a thei a, tuaziahin “khophohna zatmun leh taathiam” ziah ahi (“by reason of use … sense exercise”) chi a gen vateh hi.

Khut langkhat a Bible himlang bang a tawi a, khut lang khat a “newspaper” tawh selbuh tuah theina pen Khristian piching te a dia “khophona taathiamna” chi khat ahi malam hi. Tulai khang a Tapidaw-te mimal leh khotang hamsatnate i et chiang a, i mit lang ni a ha kilkel a, mihingte “hagau-tahsa-khotang” (soul-body-society) a om ahi chi mutheina leh phohna bang pichinna leh “khophohna taathiamna” lampi khat ahi leuleu hi. Ahithei tantan a, “Pasian thu bubit” suithuh tinten na, leh thu langbai maimai a lungkim louna zong “khophohna taathiamna” chi khat ahi kia hi. Sum Rs. 100/- note pen a lang khat maimai kisun maw leh bukim lou ding a, tuama bang in thudih in zong maitang ni, leh lang ni nei a, tuami maitang ni tegel i musua matan a lungkim lou ding ahi. Mi tampi pen thudih chanve taw lungkim paipai a, sum note lang khat maimai kisun bang in thudih langkhat maimai sumkuang chiang kei in a kei uhi. Tami pen Tapidaw pichinna hi lou a, “khophohna taathiamna” lampi zong ahi sih hi.

Zou sung a pawl kikhenna ziah poimaw khat ahileh thudih ha lang ni, leh thudih maitang lang ni i musua zou lou ziah hidi’n ka gingta hi. “Ei theina leh peidan maimai dih, amau peidan Pasian deidan hi sih” chi ngadan Khristian khat in a nei chiang in, “khophohna taathiamna” leh pichinna lampi apat pial mang ahi ta a, “Khristian peidan siam in” chi phoh tha hun ahi. Aziah pen “Pasian thu bubit” pen mimal khat leh pawl khat maimai in innkawm-bemkawm a kep thei ahi sih a, kiniam khiat leh “khophohna taathiam” a i sui gige ding Lampi ahi zaw hi. Tami pichinna pen tunna-le-khawlna ding mun phah tawp ahi sih a, peina leh kitaat hiamna ding Lampi genna ahi zaw hi. “Pasian thu bubit” pen singkuang sung a khum den thei leh mimal a tan den thei sil ahi sih a, hinanleh Tapidaw piching leh “khophohna taathiam” a om te’n kiniam khiat tah a tuami Lampi a sui chiang un a gaalmu thei zelzel ua, Thudih ha ni leh maitang ni tegel zong a lunsim mit uah kilang thei zelzel hi. Hichi bang thudih maitang ni muthei leh mitvahna nei Tapidaw piching khat a di’n i kibuaina leh kikhenna tampite uh sil mot huai bang in kilang a, Tapidaw-te a di’n mualphouna ahi chi zong a mu thei hi. Tami pen mihing etdan kiningching zaw, Khristiante pen tahsa-hagau-khotang a om ahi chi muna-theina a nei ziah ahi. Mi khen khat in mihing pen hagau (soul) maimai in en ua, hagau mangthang mat ding chua a ngai kho uhi. Mi khen khat kia in pen mihingte tahsa (body) nei maimai in a mu ua, tahsa a ding sum-le-paite chi lou bangma a ngaikhoh sih uhi. Mi khen khat leuleu in mihing pen khotang (society) a om ahi chi thei na pi’n mimal zaleenna zong poimaw ahi lam a neisia zel uhi. Muna bukim zaw leh piching zaw i nei theina di’n tami sil thum – hagau, tahsa, khotang – a bawn a mu suah gige kisam a, khenkhiat ding ahi vawt sih uhi. Tapidaw ginum Dr. Peter Fraser leh Mother Teressa-te bang in Jesu nasepna kiningching ahidan na muchian ua, zong na enton tham uhi. Tuaziah in, Dr. Peter Fraser in “Khris itna nasep a lekhiat ding” ana tum a, Silo hausate khut apat Bawi Sila-te a di’n suahtatna na tun hi. Dr. Fraser in a “Mangpa deina” (Master’s will) muna-le-theina piching tah nei a, tuaziahin a Pasian nasepna ziah in, Mizo Tapidaw-te’n “Mangpa loupi pen pah bang ka hing tawi uh …” achi thei uhi. Ana i sepsah i Pu deina kiningching tah a mu ding poimaw mama hi. Tua ahi lou leh pen i nemngainate zong phatuam lou di’a, i Mangpa leh a hattuamte a di’a mualphotna, zumna-daina leh kikhenna meikuang tan pha kitun thei beb hi.

HATTUAM SANG A “SOCIETY” NGAINA ZAW?

[Ephriam an wild ass by itself – I’ll heal their land].

“Society” chi kammal pen Zoukam in lekhiat ahamsa mama hi. Khatvei teng society pen “khotang hinkhua” chin kilet suh gawp a, hinanleh a dih thei sih a, mi khenkhat in “society” omdan a pum theikhial law uhi. Society in khotang hinkhua ban ah, tawndan, hindan, neh-le-tah suidan, politiks a kivaikhawm dan, leh Pasian biahdante a koh kha hi. Mikhen khat in “society” kammal leh “organization” a kibang dan in a ngaisun ua, tami in lung buaina a tun thei hi. “Society” chi kam mal tami thului (article) a i zatdan ahleh Building Society genna maimai ahi sih a, Women Society leh Marup Sen Society genna zong ahi tuan sih hi. Zilna lam a Sociology siamte’n “society” a chi pen gen nuam i hi zaw a, tami khiatna lian pen Zoukam in gen hamsa sim hi.

Atom a gen in, society pen mihing khat sang a tamzaw omna mun genna ahia, tuahziahin hattuam pawlpite zong society pulam a om ahi tuan sih uhi. Mimal khat tuikul-gam ah a ngentang in om leh society pulam a om chithei pan ahia, hinanleh lawm khat maimai a nei le zong society in a huampha veve hi. Pasian in mihingte society a teng dia asiam ahia, tuaziahin gamsa i hilou buang leh society sung a om ihi. Tapidaw-te pen ngal khaat (wild boar) leh zu tal (male mouse) tol ten bang a hing di’a lamet ahi sih ua, mesi nam (society of ants) leh khuai innkuan (family of bees) te bang a teeng dia siam tha ahi zaw uhi. Bible sung ah Paunahte’n mesi-te hinkhua sui ding in ahing hanthon kha tham hi, “Leitung ah sil neu mama, ahivang a apil-apil sil li a om hi. Mi thahat hisih nanleh uh, mesite’n doupi lai in a ne ding uh bu-le-baal a khol khawm uhi…” (Prov.30:24-25). Mun dang khat ma ah, Paunahte’n mesi-te apat taimatna zil di’n ahing kawhmu kia hi (Prov. 6:6). Zou sung gen lou Protestant Tapidaw-te sung ah, mi tampi in Khristian hinkhua pen mesi-te society sang in “zu tal tolten” bang dan in ngaisun nuam mama uhi.

Puritan laigel minthang John Bunyan bang in zong Khristian Khualzin (Pilgrim’s Progress)[4] kum zabi 17 hun lai a ana gelh in Khristian hinkhua pen ngal khaat (wild boar) leh zu tolten bang pian in na gelh zaw hi. Khristian Khualzin (1678 a kisun) pen Tapidaw laibu minthang leh thupi tah ahivang in, Bible a gingtu-te lim (Biblical image) saang in Puritan kuulmut-te lim toh kinai zaw hi. Gen dan tuam in gen lei, Tapidaw-te pen hagau nei, tahsa nei, khotang a teeng (soul-body-society) dan sang in John Bunyan “Khristian” mudan pen society pulam a, tahsa nei non lou, hagau keleu a hing dan in a kilang sah zaw hi. Tami pen “Pasian thu bubit” ching zou non lou zel hi. Hinanleh Bible in Tapidaw-te pen gamsa bang a tang tat ding leh khualzin di’n ahing lamen sih a, “mi khen khat bang in khat leh khat kipawl khawm ding na manghil sih un” (Heb. 10: 25) chi’a thuhil i hi zaw uhi. Jesu mama in zong, “Ka min a mi ni-le-thum na kikhop uleh na lah ua ka om ding hi” a na chi hi. “Ka min a mi khat maimai na kikhop uleh zong …” a chi sih hi. I Mangpa’n khat sang a tam zaw kikhopna gen nuam ahi chi mu thei ahi. Mikhat maimai pen “society” leh kikhopna, kichi thei lou hi. “Quite time” zat leh gingtu mimal thumna pen a poimaw a, hinanleh tami lampang uang bawlna lam ah Tapidaw-te pen “hagau-tahsa-khotang” (soul-body-society) chi sil thum teitei selbuh dia lamet ahilam manghil bailam mama hi. Tuaziah in, “Quite time” (mimal thumna) leh mimal Bible sim ding i gen lai un zong, Tapidaw-te’n pen a khut lang khat a Bible tawi a, a lang khat a “newspaper” tawi ding pen Khristian pichinna dia sil kisam ahi zaw hi.

Mikhen khat in “Hattuam pawlpi sang a society ngaina zaw” chi kammal a zang ngai ua, society leh hattuam pen melma bang in a gen kha uhi. Society pen tampi vei laibu (text) toh tekhin in omzel a, huchi hitaleh Thuhun Tha bute sang a Thuhun Lui bute ngaina zaw, chibang a om thei diai? Society pen Bible pumpi hitaleh, Thuhun Tha hattuamte pen New Testament(NT) laibu teng bang ahi. NT leh OT teng khat ahima bang in hattuam leh society zong khat ahi veve uhi. I society pen Tapidaw society asuahna dia pan i lah lou leh Khristian hattuam a beh a kisusiang thei tuan lou hi. Khrist ngei zong a chiil a Thu (logos) hinanleh tahsa leh sisan nei in Jew-mi hing suah a Jew-te society sung ah mihing bang in a om hi. Van a hing kipan hinanleh mihing society khu a nasepna “mission field” ahi. Tuaziah in, society pen “khotang hinkhua” china mai hizaw lou in, mihingte hinkhua leh khoheidan pumpi genna ahizaw hi. Tualeh society pen mi ni-le-thum kipun khawm genna maimai zong hi lou a, tuami kipun khawmna sil tha dan a muna-le-etna ahi zaw hi. Etsana di’n, tui (water) pen Hydorgen atom 2 leh Oxygen atom 1 kigawm ahia; hinanleh tui pen hydrogen chi thei ahi non sih a, oxygen zong ahi diah sih a, kigawmna sil tha “tui” kichi khu ahi mai hi. Hydrogen atom kidawn thei lou a, oxygen zong kidawm thei lou hi; hinanleh “tui” kidawn thei hi. Tuaziah in mi ni-le-thum om khawm pen society hinai lou a, tami kipunkhawmna apat sil tha hing piang pen society kichi zaw hi. Pahpe (flower) pen et lawm mama a, tua etlawmna thei ut in a nengneng in malzan in khenkhe lechin pahpe kilawmna mu ding om non lou zel hi. Tualeh pahpe a neng neng a kikhente pen pahpe kilawm gen thada, pahpe zong kichi thei non lou ding hi. Society om ziah zong hichi dan ahia, mimal ni-le-thum, pawl ni-le-thum kipun khawmna apat sil tha leh thupi zaw hing piang khia pen society chi thei pan ahi.

Kum zabi 19 lai a Dutch Calvinist theologian siam pen khat Abraham Kuyper (1837 – 1920) in Khristian-te leh i khotang/ bouruak kikal hilchetna navah pen khat ana gen kha ngai hi:

“God created hand, head, and heart; the hand for the deed, the head for the world, the heart for mysticism. King in deed, prophet in profession, and priest in heart, shall man in this threefold office stand before God …”[5].

Zoukam a lekhiatna,

“Pasian in khut, lutang, leh lungsim ana siam hi; nasepna din khut, khovel khosahna din lutang, leh hagau lam lunggelna din lungsim a siam hi. Nasep a kumpi bang in, khovel a zawlnei bang in, leh lunggelna a siampu bang in mihingte tami mopuahna chi thum toh Pasian masang ah a ding ding uhi”.

Abraham Kuyper in a gen zom zel na ah, Tapidaw-te pen “hattuam sung a kikhum chimit a, khovel pen a suahsuah ta hen chi thei gual hi lou hi. Tunglam apat hatna sang pen in khovel khantouna kalkhat sang zaw a dom tou a, Pasian deidan taw kinaisah sem ding leh, khovel a thanghuaina-buahna tampite (much painful corruption) kawm kal lah a, sil hoi tap hot, sil kilawm ta phot, leh genphat bang sil taphot zuun ding a thupiah ahi” [6] a chi hi. Kuyper in uar-bi nei Tapidaw-te leh ama khang a Tapidaw kulmuut (fundamentalist)-te genphatna ding a thei tuan sih a, hinanleh aw-dam tah in taihilna a bawl hi:

“Ei khang a Tapidaw kuulmut-te’n sakhona pen mimal kibutna suangkul in a nei mawh uhi. Tuaziahin, hun khat lai a, mihingte hinna zungpi pen na hi ngai sakhona khu tuni chaing in innsung tawng leh mu phalou gam ah selmang in a om ta hi” [7].

MISSIONARY-TE MABANG PATSA

- Thomas Jones and the Khasi economy

- Rivenburg and the Naga diary farm

- Concept of “Community Development”

“BANG DIA EI MITE HICHI ZAWN TA LAWM I HIAI?”

Zou Tapidaw-te kum 50 bang a upa ahitah man in, Khristian-te “hagau-tahsa-khotang” lam tawh kisai buinate zong piching tah a mudan-etdan nei thei ding dei huai pan ta hi. Zawnna pen mihingte tahsa leh khotang khantouna ding mai hilou in, Tapidaw-te hagau lam khantouna di’n zong nohpha phaban hi. Zawn dan leh hau dan siam ding i gen lai un zong, zawnna galdou ding pen nelsia tuan lou ding ahi. Mipil khat in hichin a gen a, “Mizawng-te a din Pasian pen annpheng” ahi mai hi. Thuhun Lui sung a Jew mipil Agur in zong mi zawngte pen dihtat ut nanleh uh, hamsa a sa vevo uh hi, chi thei ahi ngei dia, Pasian kung ah zawnna apat suahtat ding a ngen hi. Agur in hausat seng zong a dei sih a, zawn seng zong a dei sih hi (Prov. 30: 8). Agur in hau seng leng Pasian manghil kha vang in, zawng seng leng lah gutah kha vang in Pasian ka suminse kha ding hi, achi hi (Prov. 30:9). Zou Tapidaw-te pen a hau seng sang in, a zawng seng a Pasian suminse lam ki hi zaw dan hi. Tum lam Tapidaw-te khenkhat pen a hau seng a Pasian manghil hi kha na ven, hinanleh ei India Mal-Sua lam a Tapidaw-te’n pen tu-le-tu’n zawnna galdou ding tampi kinei nalai hi. Tumlam Tapidaw-te mit a et in, ei Zou-te zawndan pen theisiam hamsa phial hi.

Sum Nah Kang, Zogam Lei Tul Ta, Maban Bang E ?

Delhi a ka om sung in, khat vei Lamka lam mi Delhi a central service sem khat in, “Bang dia ei mite hichi zawn ta lawm i hiai? I thasiat seng ziah hou a zawng hi kha vai” chi’n ahing gen doh phut hi. Tami dotna pen dawn hamsa ka sa mama a, ka manghil sawm zel hi. Hinanleh Zou Tapidaw-te zawndan leh Tumlam Tapidaw-te dinmun ka mu chiang in, a tha in tami dotna, “Bang dia ei mite hichi zawn ta lawm i hiai?” chi ka geldoh zel hi. Delhi a tami dotna hing bawltu in eimi-te thasiat ziah a zawng hidin a hisap hi. Delhi a niteng a zingkal apat nitum tan office a a-nasep dan utawh tekah in, Manipur a state service semte pen aman thasia sa ahi tham ding hi. Hinanleh eimi singtang a teeng, phalva apat nitum tan louhoute pen thasia kichi thei lou a, nanleh a taimat vang un a zawng veve uhi. Zawnna pen mi khenkhat a din thasiat ziah hi thou nanleh, mikim a din thasiat ziah hi gige sam lou dan ahi. Tua ahileh “Bang dia ei mite hichi zawn ta lawm i hiai?”

Dawnna khat ahileh sum muna (income) nei lou ziah, ahilouleh income neu ziah a zawng i hi, chi pen i theisa ahi. Punjab a “Green Revolution” zou apat, India in neh ding bu-le-baal hau mama a, a koina ding taangpang nasan nei non lou a, Indian Ocean tuipi sung ah antang a bag bag in a pai khia uhi. Antang leh buhum inn dim in om nanleh, “income” i nei lou leh ei neh pha ding om tuan lou dan ahi. Gendan tuam in gen ta lei, ei singtangmi-te a di’n lou haw ngai lou ahi, income nei pou lei bu-le-bal India mun dang apat neh seng lou om hi. Pasian in khovel a mun leh gam tuamtuam siam a, bu-le-baal chiinna din ei singtanggam sang a hoi zaw tampi a siam hi. Punjab Phaizang, Ganga Phaizang leh Brahmaputra Phaizang-te maimai in zong India mipi-te neh ding bu-le-baal kiningching tah in piangsah zou hi. Tuaziahin ei singtang mualdawn pen Pasian in bu-le-baal chiinna dia hoi pen a a-siam munte hi khol lou ding ahi. I singtanggam leitang tawh kituah zaw haichi leh theinou-singnou sum (income) mu theina tampi om zaw kha maithei hi. Tuabang thu-le-late lim tah a i kan a, guntu tah a i sui uh poimaw mama hi. Tulai tah a ei singtangmi Tapidaw-te houhaw dan pen Pasian silsiamte tawh kidouna ahidan khatvei i gen kha ngai ta uhi. Sing-le-guate mei a hal tumna, zu-le-vate tawh ki melmatna, leh Pasian silsiamte theisiam sawm lou a gaal bawlna-te bang Tapidaw-te chindan zau huai ahi dan thei hun ta hi. I Zogam a Pasian silsiamte i theisiam lou ua, i kidoupi den uleh, khatvei chiang in silsiamte’n phuba hing la ngei dia, van guatui-te na san in hing nuasan dia, i Zougam sehneel gam gawta hing suah dia, zawnna leh gentheina tua sang a huaise hing tung thei hi. Ei Manipur a singtang lou houte’n “jhuming” (kum teng a loumun kituan) a chiin lai un, Tapidaw gam veve Nagaland ah a changkang zaw deu “terrace cultivation” a pan zou ta uhi. Singtangmi thou Naga-te’n hichibang “terrace” louhawdan a nei thei uleh, bang dia ei Manipur mi te’n zong tua i “jhuming” louhawdan “terrace” a khel thei lou ding i hiai? Naga-te experience apat louhawdan tha “terrace” tawh kisai zil thei tampi i nei ding uhi. Zawnna daldouna a chitah a i pankhawm uleh, silsiamte tawh kilem kawm a neh suidan leh “income” nei dan ding lampi thatha i khuat khe thei ngei ding uhi.

Kam Kibe, Neh Ding Kiam; Khut Kibe, Sep Ding Lah Om Lou!

Ei singtangmi te’n i lungsim leh chiindante khel ut sih nanleh, hunte hing kikhel zel a, i kim-le-vel a bourual leh silsiamte nasan kikhel zel uhi. Tuamiziah tah a nidang i louhaw-singpuah dante zong a hun-le-mun zil a puatha (improve) ngai zel hi. Neh-le-tah suina lam ah ning kum a chiindan hoi mama pen tu kum a din hoi zou non lou mai thei hi. Tukum a sil hoi te kumkia a din a phattuamna neu mai thei hi. I tupna-le-nimna zawnna dou ding pen kibang den nanleh, tuami zawnna doudan ding lampi pen ahun-le-mun zil in kikhel thei tham hi. Tami pen Mangkam in “kikhelna leh kibatna danpi” (principle of continuity and change) ki chi thei zel hi. Sil bangkim a kikhel lai in, a kikhel tuan lou khen khat om gige hi. Hinaleh sil kikhel thei vawt loute pen hinna nei lou china ahi. Ahun-le-mun zil a sil kikhel theite bou omden zaw uhi. Kikhelna sung ma ah kibatna om thei zaw hi. Kikhelna danpi i gen lai in, Ulster Museum (Belfast) a Dinasaur lian tah guguah kitung ka va mu pen ka phoh tha hi. Nidang hun khat lai in, hichibang ganhing lian pipi Dinasaur kichi te’n khovel pumpi na lua dim ua, hinanleh awlawl in khovel bouruak (climate) hing kiheng hi. Hichibang climate kikhen hun a kikhel thei lou Dinasaur-te pen hing zou ta lou ua, tuni’n chiang in chigam siang ta uhi. Dinasaur-te tanchin apat i chiindan, nehsui dan leh ngaidan khen khat nasan a hun-le-mun zil a siamtha, puatha leh khel zelzel a poimaw dan i phoh tha thei hi.

Ei singtangmi te’n i louhawdan mai hilou in, i inntendan bang zong zawnna galdouna di’n a phatuam nai chi ettha ngai ta hi. Nidang in nu-le-pate’n ta tampi na dei ua, ta tam nei pen gualzawlna dan in na kingaisun hi. Damtheina dan (hygine) a kithei nai lou ziah in, naupang li-le-nga piang lah ah, khat khel suata zou lou mawh uhi. Tualeh naupang suata sunsunte zong kial (etsahna di’n Matam) a sina, leh mi pul a sina chite toh kigamla lou uhi. Tualeh naupang etkolna di’n school kaina leh tulai sum seenna-te om lou a, naupang khat nu-le-pa tha khel ahing chin naleh ki thaneh (labour) pain gal hi. Hichibang dinmun ah, lou nasep ding tampi om a, nasep ding (labourers) a tawm gige hi. Ta tam neite pen nasemtu tam nei china ahia, bu-le-baal zong hau ding china ahi pai hi. Singgam-lougam zong kining chiang nalai a, kum 10 -20 zou chaing in Zougam kidua (recover) zou zel a, leitang zong hoi mama nalai hi. Hinaleh ei Manipur singtangmi te lah ah, 1950 vel apat solkal damdawi zatui-zahate hing tung ta sam a, naungeh piang teng phial dam kim ua, naupang tam zaw nungah-tangval a suah zel uhi. Dam louna ziah a misi a tawm mama a, hinanleh naungeh piang pen a kiam seng sih hi. An nethei kam tampi a kibelap a, hinaneh i Zougam leitang in mikim neh ding bu-le-baal ahing pe zou non sih hi. Solkal nasan in mikim a ding genthada, laisiamte sepna ding kham (job) a pe zou non sih hi. Tu hun chaing in, nasem ding mi a tam a, hinanleh nasep ding bangma a om sih, chi ding dinmun i tung ta uhi. I gam a zawnna tampi leh “income’ kiningchin louna tampi “family planning” i nelsia ziah uh ahi. “Bang dia ei mite hichi zawn ta lawm i hiai?” chi dawnna khat ahileh i thasiah ziah hi lou in, sep ding leh sep tah nasep i mu zou lou ziah ahi. Tami dinmun i tunna ziah ahileh i bouruak kikhel zel leh hun kikhel lam muthei lou a, nidang lai bang a ta tampi i nei na lai ziah ahi. Agam leitang in a vah zou lou leh a puah zou lou ding khop sang a mihing tamzaw a om hun chiang in, tuami mun-le-mualte ah ata mangkuan kitu bang in nam-le-nam kidouna-te bang om baih sese hi, chi Kihauna-lam Suimite’n (Conflict Experts) a na musuah zou ta uhi. I bouruak a dih lou chiang in, neh-le-tah suina hamsa deudeu a, zawnna nasa semsem a, nam-le-nam kal kihoutheina tanpha a tawp ah hing subuai thei hi. Tualeh milip (population) zong a gam leitang leh khotang khandan tawh kituah lou a thakhat a apum hulhul leh kim-le-kiang bouruak nahpi in subuai thei hi. Japan Gaal (World War II) hun tan in ei Manipur singtangmi-te lah ah “family planning” kisam nai lou hi. Hinaleh tu kum zabi 21 hun ah, zawnna galdouna di’n “family planning” pen a poimawna lian mama hi. Tami hun kikhel leh khang kikhel a ngaidan tha pom thei lou mite maban ding musa ahi: ta-le-naute school gina a kaisah zou lou ding, naupangte a hing pichin chiang ua sepna hoi muna dia pilna-siamna kivaat ding, summuna (“income”) kiningching nei lou ding, zawnna saltang ding maban himai hi. Zawnna galdouna ah, chindan tha leh ngaidan tha tawh kikhel thei louna pen ei-le-ei suangkul sung a kikhumna chi khat ahing suah leuleu hi.

“Infrasturture” Khantouna Bang china Ahiai ?

Tualeh zawnna galdouna ah mimal a taimatna ziah maimai a septhei-bawltei a tawmtawm mama hi. Zawnna bulpi pen society kilamdan dih lou ziah ahia, mimal khat-le-ni khelna ziah ahi gige sih hi. Amasa in, society pumpi huap a khantouna nasep kivaat ziah a mimal leh khotang a zawnna hing om ahi zaw hi. Khantouna nasep zungpi-te Mangkam in “infrastructure development” ki chi sese hi. Inn kuan khat in kum 10 kham ding bu-le-baal hou khe nanleh, tami pen “infrastructure” khantouna hi bai lou hi. Bazaar nupi khat in sum muna (income) a le-sawm a tam nei be in, TV leh car tha-te lei zou nanleh “infrastructure” khantouna hi tuan lou hi. Society pumpi huap a phattuamna di’n solkal ahilou leh organisation khat lamlian (roads) sial in, lei (bridge) daw in, ahilouleh community hall khat tung ding taleh tami pen “infrastructure development” kichi thei pan giap hi. Aziah pen “infrastructure” khantouna khat poupou in mihing tampi a di’n neh-le-tah suina leh “income” muna piang sah sawnsawn thei hi. Tuaziah in, “Bang dia ei mite hichi zawn ta lawm i hiai?” chi a dawnna khat ahileh “infrastructure” khantouna om lou ziah ahi.

India mun dang tawh tekah in, Mal-Suah lam India ah i gam kumpi in “infrastructure” khantouna nasep a nelsia mama uhi. Tuni tan a electric meivah a i taan uh Loktak Hydro Project maimai “intrastructure” khantouna dia India solkal nasep gentham chiang ahi pan hi. Ei Churachandpur bial ah bang ma “infrastructure” nasep solkal in a nei sih a, Khuga Dam lah tuni tan in zawh ahi nai sih hi. Phalpi-Lamka kikawmna lampi Tedim Road nasan India solkal in “infrastructure” khantouna di’a a sial ahi laizang sih a, Japan Gaal lai a, British solkal in sepaite gaal lampi dia kin-le-bang a a-na sial ahi zaw hi. Tuni tan in zong tami lampi Manipur State solkal in a pua hamsa nalai hi. I vang khopi lamka pen Pasian in vantung apat ahing khiah suh ahi sih a, Tedim Road leh Tipaimukh Road-te kimutuana khua ahiziah a khopi hing suah thei ahi zaw hi. Tami Tedim leh Tipai lampi ka ni tegel om lou leh, Lamka om thei lou ding a, tami khopi sung a nehsuina-tahsuina teng zong om thei lou ding hi. Lampi sial leh lei daw chite pen thu maimai hilou a, “infrastructure” khantouna zungpi ahi uhi. Kum 50 peisa a tami Tedim Road a thauvui-thautang tawh na kidel Japan-te leh British-te zong hun in a nuai mang ta hi. Tuahun lai in, tami lamlian dung mama a Lamka mite unau-le-unau 1997-98 kum a Tual Gaal a kidel ding ahi uh chi koima’n a thei sih ding uhi. Tuban kum 50 zou chiang in tu a Tedim Road lamlai a vah vial mi tampite leikha an maimai kisuah ta dia, hinanleh Tedim Road pen om nalai sam ding hi. Mihing in “Infrastructure” khantouna dia a-sial lamlian-te’n a society uleh a mimal nehsui-tahsuidan mama kheng (shape) kia hi. Mihing-te’n lamlian a sial ua, tuazou chiang in a lamlian sialsate un amau a lehsial kia hi. Lamlian leh lei (bridge) gina kidaw louna munte ah khantouna zong tung phaban lou dia, ngaidan thate luan theina ding “lei” zong sial hamsa pai ding hi. “Infrastructure” i lamsate’n i bouruak-te nasan society phattuamna di’n lemtha thei ua, tuachi’n mihing khutsuah mama “infrastructure” te leh bouruak tha te’n ngaidan leh hindan changkang zaw hing pesawn thei uhi. Ei khang a mite leikha an a suah hun chiang in zong, i khutsuah “infrastructure” te’n i tu-le-tate society tanpha kheng (shape) sawn thei nalai uhi.

Bang ding a singtangmi-te teenna Churachandpur ah phualpi leh State solkal in “infrastructure” khantouna nasep a nelsia uh ahiai? Ei a mipite’n i nelsia ziah leh i thupi ngaisun lou ziah a solkal in kizen zaw ahi. I gam a i society pumpi khantou theina ding “infrastructure” khantouna sang in puansan pou kidei zaw a, volley ball, tarpaulin, leh mimal “saction” pou ki dei zaw moh hi phot ven! Na mimal vote ahilou leh na inn kuan vote sum Rs.100/- ahilouleh Rs. 200/- tou a na zuah leh, na minam zuah na hia, natu-natate mailam ding zuah na hia, “infrastructure” khantouna i society a dia zuah zong na malam hi. “Infrastructure” khantouna om louna mun ah mimal khat-le-ni hausa kha mai thei a, inn kuan khat-le-ni zong hausa maithei ding hi; hinanleh society pumpi ah khantouna tangpi tung thei ngaingai lou ding a, zawnna galdou ding kiam tuan lou ding hi. Nehgu-tahgu leh dihtat louna (corruption) ziah a zong mimal khat leh inn kuan khat hausat thei tham ahi. Hinanleh hi chi bang hausatnate ziah in society pumpi a “infrastructure” khantouna teng ki netum thei a, zawnna gal dou ding a kibelap maimai hi. “Infrasturcture” khantouna om thei na di’n mimal leh khotang a dihtatna kisam a, tuaban ah kipum khat a gamsung vai hawmte kung a i gam sung hamsatna leh zawnna galdouna dia “infracstructure” khantouna kingen thei pan ding hi. Tulai tah, ei singtangmi-te lungsim putdan tampi pen hi chi dan in ka thei hi. Etsahna di’n, Pasian in vantung apat i gam gentheina leh zawnna gaal douna di’n “infracstructure” khantouna ding sum a lompi’n hing khesu nanleh mi tampi in kipahna dan thei tuan lou dia, “Kei ma mimal pocket money ding lah hi lou a, kei tawh kisai kha sih?” chi tampi om din ka gingta hi. Bangkim mimal khan touna, ai tuam phattuamna leh inn sung khantouna ding “mit” maimai a i en gige ziah un, society chi ngaidan nasan i nei thei sih ua, Zoukam in society khiatdan ding nasan kammal om lou mawh a, “khotang” pou chi ngai mai hi. Society chi khiatna i thei chiang in, “infrastructure” khantouna kuuldan zong i theithei pai ding uhi.

Mipi van leh “infrastructure” silte – electric gui gu a taubel a sun, signboard-te saili a kaap siat, lei (bridge) mei a hamtum, community hall inn tung langva-te mimal innlamna di’a guhmang, contractor dihtat lou a nasepna – chite Zou sung a chiindan hoilou tampi in “infrastructure” khantouna nasatah in a dal hi. I gam a zawnna galdouna di’n hichinbang gamtat hoi lou-te mipi melma bang a ngaisut ding kisam hi. Tualeh mipi van khat poupou kineisah ngai a, eima mimal van bang a kepbit ngai hi. “Bang dia ei mite hichi zawn ta lawm i hiai?” chi dawnna kia ahileh i gam a “infrastructure” development gina solkal in a seplou lou ziah mai hilou in, “infrastructure” om sunsunte ei mama in i suhsiat lou leh i guhmang paipai ziah uh ahi. I khosung a Community Hall khat a kilam leh, contractor-te’n ahiding bang in a lam nai chi mi piching zou sia in kan a, thei ngai ahi. Tualeh nehguna om lou – ahilouleh nehguna a tawm thei pen a – tuami Hall a kilam zou chaing in, a kep ding leh zuun ding pen society pumpi mawpuahna ahi kia hi. Khosung apat bang ka netum thei diai, ahilouleh bang ka gu thei diai? chi ding hi lou in, “Society khantouna di’n piah thei bang ka nei diai?” chi lungsim khua ding ahi. Hichibang lungsim mi kim in nei thei sih nanleh, mi a tamzaw in a hing neithei chiang in, zawnna galdouna ah i mataal huaihuai ta ding uhi.



Notes and References:

[1] National Library of Wales (Aberystwyth) – Calvinistic Methodist Archives, Schedule 27, 314: Peter Fraser, Letters 1908-1932, File I.

[2] NLW – CMA 27,318, File V: The “Bawi” System in Lushai – Dr. Fraser’s Case.

[3] Ibid.

[4] John Bunyan in “Khristian” pen hun tam zaw tangtat sah in, a mimal hinkhua maimai kilang sah nanleh, society pulam ah pen koi thei sam lou hi. Lungkiatna Dawi (Giant Despair) in suang-kul sung a a khum lai na san in zong, Khristian pen society pulam ah om tuan lou a, Gin-om (Faithful) in om pi gige hi. A bubit louna leh kilanglep (unbalanced) na khen khat om nanleh, Bunyan laibu, Khristian Khualzin pen Tapidaw tengteng in sim di’a kideisah huai mama hi.

[5] Kuyper. Abraham, ‘Calvinism and the Future’ in The Stone Lectures (Published in 1898) p. 188.

[6] Kuyper, ‘Calvisnism and Religion’ in The Stone Lectures, p. 73.

[7] Kuyper, ibid., p.51.

VENG-LE-PAAM KHANTOUNA


(Community Development)

by Dr. David Vumlallian Zou

1. Mimal leh minam “khantouna” ding kilunggul chiat na pi’n, khantouna omzie pen hilchet hamsa sim hi. Tulai hindan leh khosahna a “changkanna” i chep khahte ziah in, mi tampite’n i pi-le-pu Lawki-te sang a “khangtou” zoh in kingaisun uhi. Hinanleh tami pen eima khang mite ngaidan ahi lel a, i pi-le-pute’n zong khantouna ngaidan a kinei tham ding uhi. Mi khenkhat in khantouna thu tahsa leh hagau lam in a khen ua, hinanleh tu’n “veng-le-paam” khantouna (community development) lam i en zoh ding uhi. Tami Sapham a “community” chi kammal Zoukam in “khotang” ahilouleh “veng-le-paam” chi’a lekhiat thei ahi.

2. Mimal kisiamphat ding leh nam khantou ding ngaikho nanlei, a langkhat lam ah i veng-le-paam khantouna pen tah nelsie bailam zel hi. Mimal khantouna in veng-le-paam khantouna tun thei hinapi in, khat veivei tami gel a kizopna mu hamsa hi. Etsahna di’n, mi tampi in laisiam leh IAS tampi om lei kikhangtou ding in gingta uhi. India a gam liangvai pen Bihar bang in IAS tampi nei a, hinanleh veng-le-paam khantouna tun tuan lou zel hi. Officer, zatousiam leh laisiam mitampi nei ding poimo tham a, khantouna chi khat zong ahi, hinanleh tamite’n veng-le-paam khantouna piangsah chitchiat lou maithei zel hi. Ahileh veng-le-paam khantouna omzie bang chi thei ding ata diai?

3. India, Africa leh Latin America apat Mikang gamkehte a pawt khiat lai in, veng-le-paam khantouna ding pen gamsung mite khut a kinga ahidan hing kichian deudeu hi. India gam lailung a di’n Mahatma Gandhi in veng-le-paam khantouna leh mani kitoudel theina ding ngaikhona lianpi a nei hi. Tualeh Latin America pumpi zong gambung genthei a kingaisun ahia, tuami mun ah 1970 vel apat Tapidaw hattuamte’n “khotang ngaikhohna” tha a hing nei ua, a kim-le-pam a mihing gentheina leh zawnna a vei mama uhi. Tami zawnna saltanna leh suatatna ding ngaidante Brazil-mi laigelhtu, Paulo Freire in, a laibu Pedagogy of the Oppressed (1972)[1] sung ah a zungsui mama hi. Freire in Latin America gambung a mizousia khentuam omlou a (adiah a numawl-pamawlte) siamsinna piah a, tuachi’a khotang khantouna painsah ding dan lampi limtah in a sui hi. Tualeh 1980 vel in khovel a solkal tampi’n nampi khantouna pen a tung lam apat ekonomik khantouna toh a nuai lam a mizawngte luankhum thei ding in kinepna lianpi a nei uhi. Hinanleh 1990 vel apat a tunglam a ekonomik khantouna pen huntawh lou a, a nuailam apat veng-le-paam khantouna kisam petma in akithei kia hi.

4. Ei India Mal-Suah lam ah, Tapidaw missionary-te’n veng-le-paam khantouna toh kisai louma ahing patpi uhi. Damtheina lam a di’n zatou-inn, leh siamsinna di’n saang-inn chite ana pibawl uhi. Tualeh eima sung a sum-le-pai sunkhawmna ding lampi antangham chindan leh nehsuidan ding lampi a thei khomkhom in ahing na hil uhi. Midang panpina maimai a thawn a kilamen lou a, eima sung a pankhawm leh -kipumkhawm a nasem ding thu gingthate ana sinsah uhi. Khat leh khat kimuan ngamna pen veng-le-paam khantouna zungpi khat ahi chi tunai in social scientist-te’n musuo deudeu ua, tami pankhawmna pen khotang sumpi (social capital) achi hial uhi. Assam a American missionary, Rev. A.K. Gurney in 1886 Missionary Khawmpi ah hichin a gen a,

“Tapidaw a suah ziah mai un bangma a thawn in pe sin, ahithei tan in silthawn piah [gingtu suah thate] mawh piah vawt sin len, sil khat pou na piah leh a nasep thaman ziah hi zaw hen … Amau-le-amau nasep silbawl a changkanna a tahlat lou uleh, a thawn in summuna (income) pe sin”.

American Baptist missionary-te mudan in zawnna gal midang tung a kinga a, sil thawn piah a suhveng thei hilou ahi, chi a kilang hi. Tapidaw suah ziah leh piantha ziah mai a zawnna bei ding ahi sih a, zawnna doudan ding lampi eima khotang sumpi apat hing kipan masa ding ahidan missionary-te’n kohmu ut ahi uhi. Ei-le-ei kiseh ngai a, eima ngei in pandan ding lampi suingai-kanngai a, lampi tuamtuam sial ngai zel zawh hi.

5. Missionary tuamtuam in, amau mimal theina-le-siamna tawh kituah in, zawnna galdou dan ding ngaidan tuamtuam a nei uhi. Rev. Rivenburg in Jersey Bawngpi khoidan apat sawm bang in, American missionary veve Rev. Bronson in 1850 lai in Naga Tapidaw suathate haichi-le-theinou tha suan di’n ana hanthon hi. Welsh Presbyterian missionary Rev. Thomas Jones in zong Khasi-te veng-le-paam khantouna pen na vei mama a, ama pan theina tan ah, Khasi Tapidaw-te nehsui-tahsuidan lampi changkang zaw leh khantouna panlah ding dan na kohmu sawm hi. Thomas Jones in Khasi-te aalu (potato) chiindan tha a zilsah ban ah, suang-meihol zatdan tha a hil hi. Khasi-Jaintia gam ah suang-meihol tampi om a, hinanleh tuami lai in a gammite’n “lime” suangnot mei a halna di’n suang-meihol saang in singtun ma na zang nalai uhi. Tami Welsh missionary Jones muna pat in, Khasi-te tahsap pen hagau khantouna mai hilouin, “hagau-tahsa-khotang” a khantouna kining ching zaw ahi. India in 1947 a zalenna a mu zou apat, Tumlam missionary-te’n ei-le-ei i kitoudel theina di’n awlawl in ahing peisan ta uhi. Amau un India Mal-Suah gam a “hagau-tahsa-khotang” khantouna ding leh veng-le-paam khantouna di’a ma ana pat sate uh tuni’n maban zop ding pen ei khut a om ahi ta hi.

6. Veng-le-paam khantouna ding thu leh khotang sumpi kizopna pen social scientist-te’n “0-1-3 Model”[2] toh a hilchian uhi. Mimal khat angen a omna ah khotang kizopna 0 ahia, mihing ni a omkhawm chiang in kizopna 1 piang a, mihing thum a omna ah kizopna 3 tah piang hi. Tami 0-1-3 Model pen mimal kizopna genna mai hilou in, pawlpi kizopna hilchetna zong ahi. Pawlpi khat nasepna ah khotang sumpi bangma om lou [0] ahia, pawlpi ni nasep khawmna ah khotang sumpi khat [1] piang khe thei a, hinanleh pawlpi thum kizopna ah khotang sumpi aleh-ni mai hilou in, a leh-thum [3] in pung hi. Mihing thum ahilouleh pawlpi thum kizopna pen sil thum kilom khawm maimai hitalou a, kizopna siltha khat a piangsah thei hi. Etsahna din Hydrogen atom 2 leh Oxygen atom 1 kigawm pen atom 3 kilom khawm maimai hitalou a, kizopna siltha vilvel ahi zoh a, “tui” apiang sah hi. Tui pen hydrogen chi thei ahi non sih a, oxygen zong ahi diah sih a, kigawmna sil tha ‘tui’ kichi khu ahi mai hi. Hydrogen atom kidawn thei lou a, oxygen zong kidawm thei lou hi; hinanleh ‘tui’ kidawn thei hi. Pahpe (flower) pen et lawm mama a, tua etlawmna thei ut in a nengneng in malzan in khenkhe lechin pahpe kilawmna mu ding om non lou zel hi. Tualeh pahpe a neng neng a kikhente pen pahpe kilawm gen thada, pahpe zong kichi thei non lou ding hi. Khotang sumpi om ziah zong hichi dan ahia, mimal ni-le-thum, pawl ni-le-thum kipun khawmna apat sil tha leh thupi zaw piang khe thei gige hi.

7. Zou sung ah en talei, i kim-le-paam a Tapidaw suah i unaute apat sil tampi i zilbe uhi. En midang apat i zil bang in, midang in zong ei apat a zilsawn thei leuleu ding uhi. Tu khang a sil piangte tham lou in, nualam a sil manpha omte apat zong zil thei i nei ding uhi. Nidang sawm-inn sung a kisinsahna poimaw pen ahileh midang a di’a tawmngaina leh gal-le-sa apat khosung bitna ding ahi. Sawm-inn thuhilna in mimal masang a khosung masat sah ding a dei a, khosung kipumkhat loute’n gal-le-sa apat bitna mu thei lou ding ua, mimal a bitna chi bang ngaidan a om sih hi. Sawm-inn pen i pi-le-pute a di’n khanglui pilna upadi zilna banah khutsiam-silbawl teng zilna mun zong ahi pai a, tulai a saang-inn dinmun a luo hi. Hunte hing kikhel in veng-le-paam khantouna theidan zong akikhel zel hi. Japan Gaal (WW II) ma tan in, Manipur singtaangmi tamzaw singtaang louhaw a nehsui ahia, tuachi’n phailou haw leh solkal kham sepna chi bang nehsuina tuamtuam awl in a hing piang hi. Nidang pi-le-pute hun in, khosung khantouna vai pen louhaw, singpuah, galmat-samat, leh pawltah gualnop bawl chite toh na kisai deu hi. Khosung khantouna vai pen hausa inn leh sawm-inn (youth dormitory) kim ah na kivial-le zel a, a hun-le-mun zil a amau khang a di’a khosung khantouna thute a buaipi uhi. Nidang khota hinkhua i nua etleh, ki-itna, upate zatatna, kipumkhatna, leh pankhawm dan chite na pibawl ua, tami lam sang ah na changkang mama uhi. I pi-le-pute’n sana dangka a nei lou vang un, khat-le-khat kimuanna, pankhawmna leh khotang sumpi (tulai social scientist-te gendan hileh ‘social capital’) kiningching tah a na nei uhi.

8. Paulo Freire in Latin America gambung sung a mikim siamsinna a poimaw ngai bang in, tuhun a Zou sung a veng-le-paam khantouna di’n zong mikim siamsinna leh adiah a “lianvaite siamsinna” a kisam hi. Mikim siamsinna in numei-pasal, numawl-pamawl, leh ateeh-akhang a huam pha hi. Siamsinna pen pilna-le-theina suina mai hilou in, khotang kiliangkimna pian theina di’a vanzat poimaw tah ahi malam hi. Kiliangkimna omlouna mun ah veng-le-paam khantouna dihtah kinei thei lou zel hi. Mihing adi’a kisam bulpite – niteng anneh khop, tuineh siangthou, hui siangthou, lungsim-tahsa damtheina, leh mikim siamsinna – chite beh tellou in veng-le-paam khantouna piang theilou ding hi. Mikim adi’a hichibang khantouna neina di’a kalbi poimaw ahileh eima minam sung thamlou i veng-le-paam a unau minam dangte toh i khotang sumpi suhpung ding kiphamo mama hi. Manipur singtangmite lah ah sakhona leh politics-te’n tami i pi-le-pute apat i neisa khotang sumpi a punbe sah khol sih uhi. Hinanleh Zou sung ah tami khotang sumpi belap utna lungsim Zou Social Gospel (ZSG) in bangtan ama tahlang hi. 20 February 1994 a na ding khia, ZSG poimawna ahileh Tapidaw biahna kikhenna leh tualsung politics kitaidemna kikal a guam ah panmun alep sawm hamham hi. Tualeh ZSG in sakhona lam a huapzouna, politics khantouna, leh khotang khantouna chi silthum teng a kizomna om ahi, chi amu thei uhi. ZSG in panmun a lepsate dei bang in kip sih nanleh, Zou sung a veng-le-paam khantouna lunggul zousia kipatna di’n sakhona leh politics simlou zong lampi dang omthei ahi, chi simmun ahing pie uhi.

Thuhitna ding in, veng-le-paam khantouna pen mimal, innsung leh minam siamthana dia kiphamaw ahi. Eima khotang sumpi musua leh zang lou in, khantouna pen pulam apat midang panpina maimai toh piangthei hilou ahi. Laisiangthou in, “Pasian gam khuh na lungsung ua om ahi” ana chi bang in, veng-le-paam khantouna zong vantung apat, Tuipi gaal apat ahilouleh New Delhi apat hing kipan ding hilou in, eima sung a khotang sumpi i musua chiang a hing piang ding ahi zawh hi. I pi-le-pute Lawki-te khotang sumpi kipumkhatna supung a, Tapidaw missionary-te mapatsa zawnna gaal doudan lampi thate i suikhawm uh poimaw ta hi. Khantouna di’a kisam kiliangkimna leh mikim siamsinna chite i khotang sumpi zang lou in piang thei lou ding hi. Tualeh, veng-le-paam khantouna di’a Latin America a Paulo Freire ngaidan khenkhat leh Zou Social Gospel-te nasepdan tangpi – a buchin zou louna tampi om nanleh – suitha a zilbe thei ding simmun om hi, chi i tahlang nuam hi.



Hilchetna

[1] Paulo Freire, Pedagogy of the Oppressed[1](1972) pen Zoukam in “Liangvaite Siamsinna” chi’a lekhiat thei ahi.

[2] Tami “0-1-3 Model” na kanbe utleh, Kelly & Sewell (1998) en in.

UPADI LEH KHANGTHA KIMAITUANA


Jawaharlal Nehru

(Translated by Dr. David Vumlallian Zou)

[ Tami laigelh Jawaharlal Nehru laibu,The Discovery of India , (laimai LXI ) apat hing kiteikhia ahi.A khangtha zo(modernist) Nehru in a khanglui zo (traditionalist) Gandhi upadite pom hamsa asah khenkhat a om hi.Hinanleh Nehru in Pu Gandhi a tangpi in zana apia a, a kibatlonate uh a gen chiang in zong a pilvang mama hi.

Tami laigelh hing teikhepa David Vumlallian Zou in 1992 kum in St.Paul’s Institute ,Lamka, apat taan X na zo a; St.Anthony’s College ,Shillong, apat ma in B.A.(English hons.) 1998 in na nga a; Jawaharlal Nehru University ,New Delhi, apat in M.A. (History) 2000 kum in zou leuleu a, tu-in M.Phil. a bawl lellel hi.]

1. A mi hiiptheidan, a lamdang leh nial zo gual lo a, a-ngainathuai dante zosia toh, Pu Gandhi khu bangzata a mi lamdang ahi tai! A laigelte leh a thugente in zong ama mihina kiseel khu a talang zou sih a; ama tuamite khel lam ah a om nalai hi. India adia a nasepte en talei, bang zata a thupi a tai le! Hangsanna khu gamtathoi siamna di’a a suutzung ahi; hangsanna tel lo in omdanhoi, sakhua leh iitna chite omthei lo himhim ahi lam a gen hi. “Zauthawngna sal a mihing khat a taan lai sia, thudi ahiloleh itna lampi a zui thei sih ding hi” achi hi…

2. Amapa khu India mel-le-puam tahlatna thupitah a hing suah ta ; i gam tulpankai leh bawlsiat a om hagau kilahna mama khu ama ahi mai hi. India i chi zong amapa ma hiphiala, a hatlo-basapnate zong India basapna ma ahi veve hi. Ama musit a a-om chiang in mimal khat simmona hinon lo a, nampi mualphouna ahi pha ta hi. Musitte touna a toukha thei zel Pu Viceroy leh gualte’n tam bang a a-om chiang ua, haichi zauhuai tu ahilam uh a theisiam nai sih uhi…

3. Gandhi thupina leh India adia a silbawlte, ahiloleh keima’n leiba ama tung a mimal a ka batte nialgual lo in adih na hi.Himananleh sil tampi ah ama zong a dizolona omthei veve kha ding hi.Gen ta mo lei, ama siltup pentah khu bang ahiai? Ama toh kum nempi ka na kithua khawm vang un, a siltupte keima ngel in zong ka thei chian nai sih hi. Ama`n zong a theichet ding ka ginglel hi. Kei adi`n kal khat mai suan hun phot hi, achi a, tua chin mailam hun ding a maleep ut sih hi. I lampi ding thei pou lei , i tunna ding mun buaipi ngai sih , achi veu hi.Tami pen science-peizia leh politiksi toh kikal vawt ngaidan mai hilo in, nundanhoi(ethics) thu toh kitua zong hi be lo hikhathei ding hi. Tami in gamtat-kilawm maimai kochitah in buaipi a, i lungsim khat ah hichi bang dotna a piangsah hi : Koi hoina leh phattuamna ding e i tup pen uh? Mimal thu mai e i gen uh, ahiloleh tangpi hoi zo nang? Pu Gandhi in gamtathoi ngen a uang geen a, huahbu lam a khanletna leh teina lam a nelsia leng hi. Gantathoi tel lo huahbu-teina pen sil zauhuai hinanleh, huahbu-pilna tel lo gamtathoina guah bang ahi thei tuan diai? …

4. Nasep khat a lochin theina di`n tupna kichian ngai hi. Hinkhua pen angka bang a hisaap detdet theilo hi a, tu`a i tupnate ngel zong hun hing kihei tou zel toh kituah a heilamdang zel ngai hi. Hinanleh tupna-dawina kichian bang amakhat behnei ding kuul-le-poima gige hi.

5. Gandhi in 1909 kum in hichi`n ana gelh a, ``A peisa kum sawmnga sung a i zilsate manghil sawmna ah India suahtatna thuguh om hi. I meileeng te,telegraphte,zato-innte, ukiilte, daktolte, leh hichibang a dangdangte zosia a beimang ngai phot hi. A khosathei pawl tungnung(upper class) kichite`n kipaubawl deu leh sakhua vai deu a, lounaseem mimawlte hindan atha sin uh ngai ahi; tuami in lungkimna dihtah a hinkhua ua di`a guan zo ding ahi ngal a.”

6. Kei mudan in vang tambang thute sil dihlo, gindan zauhuai, leh sil tangtung thei vawt lo ding ahi uhi. Pu Gandhi in zawnna,genthei thuahna , leh gamdai-misiangte hinkhua a lungguldan leh a tawisan utdan tahlat in a om hi. Ama a di`n khantou-changkanna pen i dei leh tahsapte punsahna ama, ahiloleh hindan nopzo leh sang zo batphahna chite ah a kinga sih hi…

7. Zawnna –ngauna leh gentheinate silhoi bang dan a a-pahtawi khu keima mimal in ka hua hi.Tambang silte a deihuai in ka ngaisun vawt sih a,suhbei ding ka lunggul zo hi. Mi zosia a hon a misiangthou veve suah di`n ka dei tuan sam sih a, mimal khenkhat a ding in pen hoi kha tama nanleh zong. Mawltah a hindan, kiliang-kimna leh kidehtheina chite ka pomsiam a, zong ka ngaisaang hi; ahi`n lah tahsa suhgentheina chi moh peen a pom hamsa hi. Kimawlmi in tahsa kisoizoina a poima bang in, lungsim leh ngaisutna-peiziate`n zong kisuhzoina leh kidehtheinate a kisam tah zet hi.Gamtat toh kisai a dinmun hoi a i omtheina di`n zong tahsa lam ma bang in, kisuhzoina kuul-leh-poimo veve hi. Hinanleh tuami in gamdai-misiangte bang a omding china amah, ahiloleh mihing tahsa gawt bawl ding chii-na hi kia zel lou ahi.

8. ``Lounaseem mimawlte hindan” Gandhi in a tawisanna thu ah, a deihuai bangma ka mu sih. Tua bang hinkhua a mi puiluut ding lemalah in, louhoumite mama zong huchibang hinkhua apat puikhiat ka nuam hi, a hinkhua uh hasiathuai a ka thei ziah in. Amaute khopi hinkhua a sawnlut dingchi ka hi sih, khopi a hamphatna omte khotate a zong batphah ahithei ding dei ka hi zaw hi. Mimawl hindan ah ka hagau in nopna himhim a nei sih, kei di`n saltanna nou khat a bang zo. ‘Tukawl chiang tawi mi’ ah bang kilawmna a om mawng e? Simseng lo a khang-a khang a netguai leh nuainet a a-om ziah un, a kipawlpi gantate ngel toh zong a kikhiatna uh a om sih phial hi.

“Misi luang bang a nopna leh dana nei lo,

Luanhi nul thei lo, lametna zong nei sam lo,

Hinna bei singluang bang, bawngtal bang di’a ama koi

siam e?”

The Journey of the Magi


(Suahlam mipilte Khualzinna)

- T.S. Eliot

(Translated by Dr. David Vumlallian Zou)

Tuami kum a di’a khovot pen hun, phalbi vuasan nuai ah

Lamsau zawt di’n pheiphung ka suan uhi.

Khovot in ahing tawp a …

Khodam seng in kha kisat vawt hi.

Sangawngsau-te kengna gawp in kidin phin ua,

Vua neel tung ah sambang zal uh.

Khatvei teng lungsi kawm in,

Ka nuasia uh doupi inn nop mualdung a kilamte leh

Puan sanaal a kivon sherbet-zu hawm ngahnute ka gel doh uh.

Sangawngsau pute’n zong numei, zu leh sate hengla in

Tongsie hing law khun ua, lungton in ahing heisan uhi.

Zanlai meivahte mit in, lungah nang sawlbuh um lou a,

Khopi sung a hei mite’n ngaidan dang in hing gal et uh.

Khotate lah polte in, nehsiat leh du-amna toh kidim.

Lamba leh husam in ka mau uhi.

Atawp ah, sun leh zan khol lou in pheiphung ka suan a,

Ah-imu bang in tom nounou ka imu zel uhi.

Ka bilha ua huikhi hing lang hiauhiau te’n zong,

“Mot vai vawt e!” hing chi uh.

Taikhua vah in vuah kiah lou na, sing-le-lou hinna,

Phaizang khohun nopzawna gam tuangtung ta ung,

Luita luang lai ah ansukhol khat a ging dupdup a,

Lenkawl ngoumei niam nou in singkung thumte a bawm.

Lou lai ah sakol teh kaang khat a kikho mang a,

Tuachi’n tawlet a lengga gui zamna giahbu khat ka tung uhi.

Mi guh ludaw kikap ua, keng khat in zuthawl homte a peh hi.

Nanleh thuchian bangma kitheibe lou a,

Mailam ka nawt zel uhi. Ziat leh vei ah lamhai in pial maleh ung

Khomui in tuang ka tung uh; kipah man in ka biangki uah luanhi luang.

Tam te nunlui thu ahi ta, lunghel sah in.

Ka khualzin kisia vawt sing, nanleh silmah khat hing gen vang:

Pianna maw Shina – bang pen mu ding bep a zinkhia ka hi uai?

Pianna pen kichian tah in um a, lungawp kai na ding bangma a um sih.

Pianna leh Shina ka mu ngai ta a, amau gel sil kibang lou in ka na geel zing hi.

Tami Pianna in ling bang hing dou a, kou din Shina gu a bang hi.

Lenghuang sung a inn nop tah te ah ka kile kia ua,

Nanleh hun leh kumte kikhel ta a, tam mun ah nun nopna himhim um non lou,

A pasiante uh tukip tinten mei theilou hon lai ah

Khatvei shi kia ding ken ka teel zaw hi.

Khotang Siamphatna Huikhi Laandan


Historical Overview of Social Renewal among the Zous

David Vumlallian Zou

Queen’s University Belfast, UK

ABSTRACT

Athu mai a gen in khantouna um thei lou a, asep a pawng sep tho in zong bangma piang zou lou hi. Ngaisutna leh nasep a zohkhawm (praxis) ngai hi. Mailam lunggel kichian neina din, nualam a khantouna nasep peidan “historical overview” nei masat ngai hi. Zou sung a khotang siamphatna hun thum a khenthei ahi. Khatna ah, JCA pate hun apat 1974 a hattuam kikhen tan. Nina ah, 1990s vela pat khotang ngaikhohna tha hing um kia hi. Athum na ah, 21st century a “ngaisutna leh nasep” pangkhawm a minam tunding dingdan kikupna ahi. Minam khantouna dia Total Literacy Mission dinkhiat ngai ta a, tualeh Education System pumpi zong siamphat ngai hi. I numei-te uh suahtatna din, Zou society in mun-awng (space) honsah hun ta hi.

KEYWORDS

Praxis, Paulo Freire, problem-posing education, mun-awng (institutional space), numei suahtatna (emancipation)

INTRODUCTION

Khotang siamphat dan ding theory hoitah um masa lou in, khotang siamphatna movement piching um thei lou hi[1]. Athu agen maimai (verbalism) hun lou a, asep-asep khiat tho mai (activism) zong dei huai lou hi. Ngaisutna leh nasep a zawkhawm ngai a, tami pen English in praxis kichi hi. Bible in nasep tellou ginna khu a shi ahidan ana gen hi[2]. Alangkhat lam ah, ngaisutna tellou nasep zong a shi ahi, chi thei veve ahi. Tami thului in Zou sung a “total literacy” bawl dingdan lampi a sui a, tualeh Latin American educationist minthang Paulo Freire in education siamphatdan ding agente ahing tahlang hi. Freire ngaidan pen “Problem-posing education” kichi hi. Tualeh Zou sung a numei in gamtat-khoheina ding mun-awng (institutional space) anei loudan zong a tahlang a, minam khantouna dia numei zalenna poimo dan agen hi. Zou milip kimkhat (50%) numei ahia, tami minam phalkhat a tuantual laisia khantouna um thei lou ding ahidan agen hi.

KHOTANG SIAMPHATNA PIANCHIL KHANG 1954 -1974

Zou sung ah, khotang siamphatna ngaikhohna 1950s vel apat na um ta hi. Mizogam a Welsh mission nasep dan toh kibang sim in, JCA mimasa ten hattuam nasep leh khotang siamphatna kiselbuh tah in na zohkhawm sah uhi. Tunia Zou kual a Manipur solkar sepna (4th Grade) nei mi tampite bang tua hun lai a JCA mission skul-te gasuoh ahi ngal uhi. 1950s lai a JCA pate Agenda thupi pente ahileh Zou literature siamkhiat ding leh khotang sianthouna chivel ahi. Tua hun a JCA record luite i sim leh, Zou labu sut ding a ngai poimo dan uh kimu thei hi. Zou Bible sang in labu (hymnal) na kisun masa zaw hi. A Minute Bu uah tambang in na kigelh hi:

“Himi hunlai in Joutang tou a mite bang mi kam ham ngen in a ham ua … Jou mi zousia mi kam a ham nasan laibu i nei louzia ahi chin ka thei doh vua, Jou labu a manlang thei pen a sutna ding kang ngaihsut vua, a la ding Kamjakhup leh teng leh Thonghang le, Sema leh teng a bon in ka hing lakhom vua, ka hing sun ta uhi”[3].

Labu pen sim ding hilou a, sah tho dia hisap ahi.Tualeh Zoukam la-teng (oral tradition) apat laiteng (written literature) a suah masatna ahi. Zou Bible kisut in tami laigelh chiindan a namdet hi. Tami JCA lamkaite ma in tanchinbu Jogam-Thusuo zong March 1954 in ana pan ua, hinanleh sawt dai lou in a khawl pai hi.

Zou literature ban ah, 1950s lai a Zou tapidaw-te Agenda poimo mama dang khat ahileh siangthouna ahi. Adiah in Pu Tunzakap in 1957 kum apat tami singthouna gospel a tangkoupi deu in a kilang hi. Ama adiah in khanglai lamte a veina a, Sunde Skul literature zong abul ana pan hi. JCA Minute Bu ah Tunzakap tanchin hichi’n kigelh hi:

“Sakho lam ah hileh tahsa lam hileh a veina khom a, naopang khompy a um chiang bang in gam leh nam siang thouna vat a athei zia in progoram ah, Social Work na ding atuang sah a, nungah tangval belnot pol, in phiat pol, van koitup dan hil pol, ta leh nao etkol dan hil pol, kholai phiat pol, a guat a, mipin thu oi tah in ana zui a, gam le mual in mason in a phattuampi mama uh hi”[4].

JCA sang ma in zong Catholic mission in skul leh hostel chite na pibawl zaw a, Zou sung ah officer hunkhop i nei law uhi. Adiah in Father Ravarico[5] ahileh Zou khotang khanletna dia lampi sial masa khat ahia, Zou minam adia a contribution-te khangtha ten moh manghil lou ding dei huai hi.

1974 a MGP-ZCC kibuai apat Zou minam in khotang siamphatna lam sang in doctrine – dogma kibuaina in tha leh lungsim tam zaw na seng kha hi. Tami hun sung in tahsa leh hagau khantouna khu ui-le-kel bang ahi chi ngaidan Zou sung ah hing piangkhia hi. Athu a gen tho (verbalism) leh nasep (activism) zong ui-le-kel dan bang in kigen leuleu hi. Tami “theory” kichian tah a koi man agen lou vang in, UZO leh hattuam ki-gal etdan ah a lungsim uh kilang hi. Mizogam leh Manipur a Paite sung i etleh, khotang leh hattuam khantouna zohkhawm dan muthei ahi. Zou sung ah UZO pen Setan vaihawmna dan in mi tampi in hisap moh a, MGP leh ZCC pen Pasian vaihawmna dan in na kikoi sese hi.

1950s lai a Zou tapidaw-ten khotang ngaikhohna (social concern) a nei pen uh 1970s vela pat i mansua ta uhi. OT a zawlnei kamsang ten khotang siamphatna a ngaikhoh dan uh i kitheimo bawl ua, alang khat lam ah tanchinpha genna (evangelical concern) maimai i uang bawl uhi. Tami ahileh 1910 -15 vel a America a kuulmutna tha hing piang, Fundamentalist[6] kichiten ei gam tanpha a zong huzap anei ziah hidin agintat huai sim hi. Hinanleh awl in evangelical hattuam lamkai tamzaw ten khotang a khristain-te mopuahna pen kilepmang san thei lou ahidan ahing mutha kia uhi[7].

ZOU SOCIAL GOSPEL LEH KHOTANG SIAMPHATNA 1990s

Pastor khen khat in OT zawlneite bang in, khotang siamphatna kisap dan amu thei uhi. Etsahna din, Rev. H. Nengzatun in 1991 kum in “Zou Mite Khotang Hinkhua Siemphatna”[8] chi laibu bang na sun ngai hi. Ama ngaidan leh 1950s lai a JCA pate ngaidan a kibatna tampi um in ka thei hi. JCA pate bang in, Rev. Nengzatun in a thu a gen (verbalism) sang a, asep asep ding (activism) lam a uang gen hi. Tami pen lunggelna leh nasep pangkhawm (praxis) ching lou deu hi.

Tuami sawng ma in Zou Social Gospel (ZSG) kichi 20 February 1994 in ahing dingdoh hi. ZSG ten khotang siamphatna toh kisai theory khat anei uhi. Tami theory pen Evangelical khristian sung a na kibawl khia, “social gospel” chi ahi. Britain ah kum zabi 19 hun lai in Baptist pastor F.B. Meyer[9] in Jesu thuhilnate mimal sianthouna ding maimai hilou a, khotang sianthouna dia zatthei ahidan ana gen a, tami pen “social gospel” kichi hi. Hinanleh ZSG ten a theory uh guntu tah a study bawl sese lou in, tomkhat sung asep asep tho (activism) in a hun sah ua, hattuam kipumkhatna chi lou sildang a buaipi seng sih uhi. Tami Agenda a poimo vang in, tua i nua-etleh, kawchih sim a bang phial hi. Bangteng hileh, ZSG in sakhona lam a huapzouna, politics khantouna, leh khotang khantouna chi silthum teng a kizopna om ahi, chi amu thei uhi. Tami “social vision” ziah in Zou society kizopna teng pumkhat in a en thei uhi.

Kuki-Zomi Tualgal 1997-98 zou in ZSG te thawm gin kiza nalai a, MGP-ZCC kigawm thei dan ding zong lampi kisui nalai hi. 2000 kum a Zou nampi an-ngawl a kisia ni kibawl tan in zong hattuam pumkhat ding kinepna um nalai hi. Hinanleh 2003 sung in ZCC in “internal crisis” ahing nei a, dei lou dan in sil ahing tung a, kikhenna tam sem ahing piang hi. Alang khat lam ah, MGP leh MEP pen Synod khat ah ahing kigawm thei zel hi. ZSG te tupna pen losam-loching chi ding ahing suah hi.

21ST CENTURY A KHOTANG SIAMPHATNA DING AGENDA

Zou society in khantou lam a manoh dung zui in, khotang buaina hamsa sem suhveng hing ngai ta hi. Tami hamsatnate daltu bang a ngaisun lou a, chouna (challenge) dan a en ding ahi zaw hi. Hamsatna hing tung dingte maleep (anticipate) thei in, amavang in kisahkholna bang nei thei lei dei huai hi. Gintat dan a khovel ahing kihei leh, 2020 kum chiang a India zong gam hausa hita dia ki hisap ahi. Tami hun a Zou kampaute zong midang toh kiliangkim adin theina din tu apat kisahkhol ngai ta hi. Tunai a ZPCS dinkhiatna, Zou Christian Music Committee leh ZYO complex hingpian khiat dante’n tu 21st century adia trend-setter a ngaisut thei ahi. Tualeh i khang toh kituah a khosuah na dia kisam khotang siamphatna chi 3 i tahlang ding uhi.

1. Total Literacy Mission: Khotang khantouna dia kisam masa pen bang adiai? chi’n kidong lei, mi tampi ten IAS, IFS, M. Phil, PhD chite i ngaisun masa pen mai thei ding uhi. Tamite a poimo a, hinanleh minam khantou tahtah na din Total Literary Mission poimo zaw nalai hi. Manipur Zou milip 20,000 vel sung ah, IAS mi 200 leh PhD mi 200 um nanlei zong Zou minam pumpi kikhangtou pai ding china hituan lou hi. Mimal leh minam lochinna a kizop a, hinanleh sil kibang hi tuan lou uhi.

Khovel a sum hau pen (GDP) kisuina ah, India 3rd position in pang pha a, hinanleh “living standard” niam penpen khat ahi zel hi. Tualeh India ahileh khovel a mipil misiam (IT professionals, doctor, engineer) hau pen khat ahia, hinanleh gam “literacy rate” khovel a niam pen pawl ahi. Tuaziah in khantouna pen zung pat a, niam leen sah ngai masa hi. Anneh-tuidawn ban ah, laisim thei leh gelh theina (literacy) khu mihing tahsa leh hagau khanletna dia kisam masa pen ahi. Total Literacy Mission i pichin suah lou leh, Zogam ah kum teng in revival tung in, van apat sum-le-pai mana bang in hing kesuh zungzung nanleh, khantouna tahtah um thei tuan lou ding hi. Zou sung a Total Literacy Mission bawlna din, amasa in Literacy Survey bawl masat angai ding a, hattuam statistics tuamtuam te zong compare thei ahi. Aban ah panmun dan 3 bang siam ngai ding hi:

(a) Front guard: LP, JB skul leh mission skul oja-te educational training bawl teitei dia phut ding dei huai ta hi. I oja-te uh a tam zaw training nei lou ngen ahi uhi. Zou kual a solkal oja te DIET course Lamka ah bawl sah thei ahi. Tualeh a lem dandan a solkar leh mission skul zong merger bawl thei ahi. Apoimo pen ahileh Zou khosuan a oja-te a duty post chiat a adinkip uh ngai hi. Oja a duty post a sem lou-te LCC (LEC) member chi vel a telching non lou ding ahi. Oja a duty post a ding te Christian missionary bang a ngaisut ding ahi ua, zatatna zong a nasep uh toh kituah a piah ding ahi. Zou kual a 100% literacy rate nei masa pen khua (veng) a pang dia kidem ding ahi.

(b) Middle guard: Naupang leh piching Sunde Skul ten lai thei loute adin Remedial Class a neipi thei uhi. Tami ding in text-bu zong sut thei ahi. Laivuan chiang a “kam a dawng pawl” chi Category suh bei ding ahi. Sunde Skul oja-ten training leh refresher course kum khat a khatvei-nivei beh abawl ding uhi.

(c) Back guard: Nipi leh phalbi khawl hun sung in, sangnaupang volunteer ten Zou khote ah abanban in Literacy Camp a bawl ding uhi. Tami pen ZSP leh ZYO ten makaihna ala thei ding uhi. Kum chin in literacy rate tam pung penpen ten nuamman Literacy Trophy zong a sang ding uhi. Total Literacy Mission a pichin hun chiang in, Zou Literacy Pawi bawl ahi ding hi.

2. Educational Reform: Zou kual a solkar, mission leh private skul-te ah zong oja leh naupang lai kihildan siamphat ngai ta hi. Nidang lai a chiang toh naupang-te ui khet a khet chite, leh kii-pi laihil (parrot learning) te tawp san hun mama ta hi. Tami ziah a Zou sung a oja-te training leh workshop nei khawm zelzel lunggul huai ahi. Lamka ah zong B.Ed leh BE zou Resource Person a chial thei ding mi tampu um ta hi. Tulai khang toh kituah a teaching method tuamtuamte oja-ten theisah ding dei huai hi. Atom in genlei, i “educational philosophy” uh pumhen hun ta hi. Tum lam gam ah, hun sawtpi apat Plato, Rousseau leh John Dewey ngaidante zui in naupang na ki-enkol hi. Hinanleh Paulo Freire in 1970 a Pedagogy of the Oppressed chi laibu ahing sut apat, laihil dan ding ngaidan tha khat ahing kimusuah hi. Paulo Freire in mi tampi in Banking Model zui a lai a hildana mopaih a, aman Problem-posing Model bawl ding dan a mukhia hi. Naupang laihilna a oja-ten a theidia poimo masa pen ahileh, koima lungsim ah theina kihil tho thei lou hi, chi a pom masat uh ngai ahi. Paulo Freire in tami toh kisai hichin agen hi:

“Houlimna (dialogue) tungtawng in naupangte oja chite leh oja-te naupang chite a beimang ua, kizopna tha ahing piang hi: oja-naupang leh naupang-oja chi ahing piang hi. Oja-te pen naupang laihiltu maimai hinon lou in, naupangte toh houlimna apat siamna ziltu ahing suah uhi. Naupante zong ziltu mai hilou in, hiltu ahi veve uhi … Koiman mi laihil thei lou a, eima mimal mai in zong bangma kizil thei lou hi. Khovel i mudan uh a kibat lou dung zui in, khat leh khat apat theina i lasawn uhi …”[10]

Naupang lungsim pen paper awng leh suanglai (slate) bangma kigelh nai lou – tabula rasa – dan in na kingaisun a, tami Banking Model theory dih lou dan Rousseau hun apat na kithei ta hi. Banking Model in naupang lungsim pen “bank account” kihong tha bang in a geel a, theina pen sum bang a thunlut (deposit) thei din a hisap uhi. Theina tengteng text sung a um dan a hisap in, tamite kii-pi (parrot) bang in naupangte chiinpha (memorise) sah a sawm uhi. Sil tampi chiamte zoute kumtawp exam chiang in Mark tampi a piah ua, Mark tam mute a pil dan in a hisap uhi. Naupang huahbu sung a theina a kikhumlut (deposit) thei lou chiang un, chiangkang toh ui sat in oja-ten a sat ua, anah sat deu chiang ua theina hing luanglut dingdan in a hisap uhi. Tualeh Banking Model in naupang teng a ki-eh bah siang in a hisap a, a laizil dan uh zong sepaih-te parade dan a “speed” kituah chetchet din a hisap uhi. Naupang in mizia leh talent tuamtuam anei chi thudih zong a pom sih hi. Tami Banking Model pen Paulo Freire in nasa tah in a doudal a, Problem-posing education Model zang din ngetna abawl hi.

Problem-posing Model in oja leh naupang kidaidanna baang a sat chimit masa a, lungsim kihong a houlim theina ding bouruak (learning environment) a bawl masa hi. Theina tahtah text-bu sung a um lou in, naupang leh oja pankhawmna leh houlimna apat hing piang ding ahi chi a pom hi. Text-bu pen vanzat chi khat maimai ahia, naupang-te lunglutna toh kituah in text-bu suh lamdang gige ngai hi. Text-bu thei ding pen education siltup thupi pen hilou a, naupang-te lungsim hong khiatna dia Dotna bawl ding poimo zaw hi. Naupang lungsim in Dotna ahing siam thei chiang in, theina kitasam non lou ding hi. Education tup-le-nim bang ahiai? chi dotna bang siamzil bulpatna ahi. Miteng in Dotna kibang nei ngai sese lou hi. I mimal leh minam buaina dawng thei lou laibute’n pilna hing pethei lou ding uhi. Dotna leh thei utna bawl masa lou a naupang lungsim a thu tampi i moh thun sawm leh, naupang in Dotna bawl ngam lou deudeu ding a, BA, MA hilezong kizang thei tuan lou ding uhi. Mihing khat in class I apat class XII tan a laibu i simteng manghil thei sih lei, a lungsim manthei lou suah ding hi. Apoimo pen ahileh theina chepte (memorise) ding hilou in, Dotna tha siam ding ahi zaw hi. Tami din chepte siamna sang in, sil manghil theina poimo zaw hi. Siamsinna dihtah pen dotna siam ngamna (critical mind) leh siltha puahtheina (creative mind) neina dia naupang leh oja-te houlimna guitan lou ahi zaw hi. Naupang in a laibu sim toh a kimvel a a-khovel experience dan azopkhawm thei lou leh, sil kivaat khat um china ahi. A text-bu hoi lou amah, a oja-te houlimdan kivaat khat hi ding hi. Siamzilna pen a mong bei ahia, dotna i bawl ngapna tantan ah theina in hing ngah hi. Theina pen tuiluang bang ahia, text-bu sung a kivei den hi lou hi. Khang (generation) chin in buaina tha nei zel a, tamite suhvengna din dotna tha poimo hi. Tami in theina tha piangsah zel hi. Tuaziah a syllabus tha a hun zil a siam zel poimo hi.

3. Emancipation of Women: Khanglui lai in numei na kimusit mama a, tuahun lai a British anthropologist-ten Zo (Chin-Kuki) numeiten suah (slave) hinkhua a zatdan uh ana gen uhi. Phalvah apat nitum tan in numei ten na asem ua, tangval-te pen a tuam in Haam (Sawm) Inn ah agiah uhi. Tami pen pasal lalna leh thuneina society (patriarchy) kichi hi. Tun zong Zou sung ah numei domkang tuan lou a, nuainetna bei nai lou a, tami in i minam a tuantual sah hi. Zou sung ah numei milip 50% vel ahia, pasal tengteng khangtou nanleh, i numeite a tuantual uh leh Zou minam pumpi khangtou thei tuan lou ding hi. Mihing khat a phal lang khat zeng leh, ama pen mizeng kichi veve a; a lang khat maimai hibou, kichi thei lou hi. Zou society i et leh, a phal lang khat zeng ahidan kithei khe pai hi. I custom leh khanglui proverb, inn sung, hattuam leh khotang hinkhua chite ah numei nuai-mangna (erasure) mun adim in um hi. Numei in gam lua ding kiphal lou a, ta pasal nei loute “inn gam” kichi hi. Tami custom Pasian bawl hilou a, mihing bawl tawm ahi. Pasal-te bawl tawm ahi. Ta pasal deina in Family Planning dal thei a, zawl saina leh kikhuulna chite paing sah hi.

Inn sung ah numei nuainetna in tate khantouna dal a, Zou minam lungsim damtheina (mental health) nahpi in sukha hi. Hattuam lam ah upa leh pastor tan pasal veve kigual a, vaihawmna teng pasal khut ah kikoi hi. Khotang kivaipuahna ZSP leh ZYO chite ah numei kinuai-mang bei a, Treasurer tung lam panmun tu din kisinsahna leh muanna zong kinei lou hi. UZO ahileh 100% pasal kipawlna ahia, Zou milip 50% (numei-te) representative hikha nai lou hi. Hattuam lam ten Zou numei-te adin mun awng (institutional space) neu khat ahong ua, MWCA leh ZWCA chite ana ding khia hi. Tami numei pawl ten antang ham, sum leh pai leh church property nasatah in a tun ding sah uhi. Zou sung a hattuamte huzap (influence) pen UZO huzap sang in hat zaw hi. Aziah ahileh hattuam lam ten Zou numei-te mun awng (space) a siamsah ziah ahi. Paite sung ah zong numei pawl ziah in Dorcus Hall piching tah ana lam zou uhi. I numeite uh mun awn a, zalenna i piah lou leh, i minam hatna 50% kizang thei nai lou china ahi. Tami thuguh Tum lam gan ten sawtpi in na thei ta ua, khotang kisiamphatna nasa tah a tun hi. Zou numeite mun teng a zalenna i piah chiang in, i khotang buaina kimkhat bei ding hi. I numei-te uh kitchen sung a i khum laisia, Zou minam khantouna in kitchen kaan zou lou ding hi. Inn sung, khotang, hattuam, sum suina, politics leh siamzilna ah Zou numei-te adia mun-awng (institutional space) i siamsah hun ta hi.

CONCLUSION

Minam khantouna din infrastructure – lamlian, railway, electric power, hospital, school, public library, youth centre, adg. – chite poimo a, hinanleh abihtah a Zou sung adin Total Literacy Mission ah kipan leh lamzang pen din a gintat huai hi. Total Literacy leh Numei Suahtatna pen khantouna din “infrastructure” sangma a poimo zaw ahivang un, solkar sum toh bawl thei zong hilou zel hi. Tamite pen “khotang sumpi” (social capital) kichi a, minam khantouna zungpi detsahtu ahi uhi. Manipur Zou milip 20,000 sung ah Total Literacy Mission loching sah lei, laisim thei mi piching 10,000 bang kinei ding hi. Tami teng lah ah 25% maimai in Zoukam laibute hing sim uleh, laibu copy 2500 phail kisun thei ding china ahi. Zoukam in market hoi hing nei ding a, literature piching sem kinei thei ding a, laigelh-te zong hing “professional” ta ding uhi. Tami in Knowledge Society neina dia khuam zungpi hing tunding sah ding a, khangsawn ah Knowledge Economy (services, finances, banking, tourism, hospitality, call centre, adg.) bang hing dingdoh thei ta phial ding hi. Numei-te zong kitchen sung ah kikhum non lou ding a, nehsuina leh sumsinna tuamtuam ah pasal toh kiliangkim in ding ta ding uhi. I sangnaupang leh graduate-te un kii-pi bang a laizil non lou dia, i khang toh kituah theina ziltu mai hilou in, theina bawltu (knowledge-producer) in hing pang ding uhi. Ngaidan thatha leh siamna thatha hing pawlut ding ua, nehsuidan thatha ahing siam khe ding uhi. Tua hun chiang in koiman solkar sepna chite pou dei non lou ding uhi.



NOTES AND REFERENCES:

[1] Lenin in hichi’n ana gen hi, “Without a revolutionary theory there can be no revolutionary movement”. See Freire, Paulo (1993) Pedagogy of the Oppressed, London & New York: Penguin Books, p. 107.

[2] Jacob 1: 23 leh 2: 20 ah tami Praxis umdan toh kinai mama thuhilna um kha a, hinanleh tami mun ah a thu agen (verbalism) sang in nasep (activism) poimodan kigen uang zaw hi.

[3] ELCC Office Archives, Churachandpur, JCA Minute Book 1954 – 1958, p. 10.

[4] JCA Minutes, p. 50.

[5] Kosha, Donald (1988) A Historical Sketch of the Catholic Church in St. Paul’s Parish – Chandel District, Manipur, Chandel: 22nd Catholic Congress.

[6] Fundamentalist kichi pawl ten tahsa leh hagau thu ui-le-keel bang in a ngaisun ua, Evangelical Khristian sung a kuulmut pha diah a kingai sun ahi uhi. Ama un “social gospel” a dem ua, khristian ten hagau lam khantouna maimai buaipi ding ahi chi gingtatna anei uhi. Tapidaw tamzaw ten Fundamentalist-te ngaidan pen kiselbuh leh piching zou lou in amu ua, uar-bih nei dan in a koi uhi.

[7] Stott, John (1999) New Issues Facing Christians Today, London: Marshall Pickering.

[8] Nengzatun, Rev. H (1991) Zou Mite Khotang Hinkhua Siemphatna (Social Reform among the Zous), Lamka: Director for Development of Tribal & Backward Classes, Manipur.

[9] F.B. Meyer (1847 – 1929) in tua hunlai evangelical khristian-te khompi minthang Keswick Convention ah 1887 apat thugenna ana nei pan hi. Jesu nuazui kichite mimal hundamna leh sianthou ding maimai toh buai lou a, Samaria mihoipa bang a itna nasep khovel a tahlat ding ahidan agen hi. (See Ian M. Randall, “The Social Gospel: A case study” in Wolffe, John. 1995. Evangelical Faith and Public Zeal: Evangelicals and Society in Britain 1780-1980, pp. 155 – 174).

[10] Freire (1993) Pedagogy of the Oppressed, p. 61.

Featured Post

Gam neitu hina (real property)

David Vumlallian Zou, PhD History Department University of Delhi   Khongjom Gal a Sapkang British te leh Meitei te a kido zo nua sawt lo, 18...