02 April 2011

Things Fall Apart (Translation in Progress)

SILTENG

KITELTAM SIANG

Chinua Achebe

Chinua Achebe ahileh African novelist lah a minthang tungtuang pen khat ahi. A laigelh masa pen Things Fall Apart kum 1958 in kisun a, tuami apat Tumlam mite’n Africa a mudan leh theidan kilamdang zou hial hi.

Tu’n tami novel khovel a ham 50 val in kiletkhe ta hi. Kum ni zou in Achebe in No Longer at Ease (1960), Arrow of God (1964) leh A Man of the People (1966) chi novelte a gelh kia hi. Tami novel te ah Achebe in tulai khangtha Africa-te biahna leh politiks a corruption a hing lut dante a tahlang hi. Anthills of the Savannah (1988) zong Afirca gam politiks leh sepaih vaihomna toh kisai ahi.

Tu’n tami novel minthang Silteng Kiteltam Siang (Things Fall Apart) Zoukam in hing kilet a, Zou literature a dia phattuamna a tut ngei i lamen hi. Tami tangthubu ahileh Tumlam gamkehte leh missionary-te’n singtangmite pi-le-pu tawndan a suhsiat sahna toh kisai ahi pen hi. Tribal mite’n tawndan kiningching leh kilawm tah nei ahidan uh ahing phoh sah a, tualeh bang chi dan a tami tawndan hing kiteltam siang ahiai chi hilchetna zong a bawl hi. Tami laibu mi tuamtuam in a lekhiat ahiziah in, chapter khenkhat kilet zou nai lou hi. Mailam a Silteng Kiteltam Siang a bubit a na sim thei ding i lamen hi.

Translators

BUNG KHAT

K

ho kua (9) sung teng leh tuami khel tanpha ah Okonkwo min thei lou koima a om sih ding hi. Ama mimal hatna leh chitnate ziah liuliau in mithanna a tang hi. A tangval tung kum sawm-le-giat ahi kum in, Amalinze Ngeu chi’a kigenpa kibuanna a sialpai in, a kho mipite a thangpha sah ta hi. Umuofia khua apat Mbaino khotan ah, kum sagi sung pumpi kibuan hat Amalinze zou koima ana om ngai nai sih hi. A nungzang leh tual kimat ngai nai lou ahiziah in Ngeu ana kichi hial hi. Tami mihatpa ma ahi Okonkuo in tual a asialpaih. Khosung upa leh milui zousia theidan in, a khosatpa un, sun sagi leh zan sagi zen gamhuai ana buan zou apat tami bang kibuanna thupi a omkia patna ahi, chi koima pou in a thukim uhi.

Khuang-le-tawmte pohkhia a, tamngai ginthawmte mau a, mipite’n nahlou in a enden uhi. Amalinze pen mimanlang leh pil vawt khat ahia, hinanleh Okonkuo pen tui sung a nga bang in a naal hi. A tha leh zung nei teng uh a ban uh, a nung-zang uh, leh a pheipi te uah muthei din kilang a, a kikankan na lam uah kitansan ding a bang phial uhi. Atawp in, Okankuo in Ngeu a sialpai vawt hi.

Tuami hun apat kum tampi a pei zou ta, kum sawmni val bang ahi man ta a, tuni tan in Okonkuo min thandan gam-mei in sawlboh a halkuang ma bang hi. Misang leh milian tah ahia, a mittol sim leh nahkua lian aziah in, etmai in zong huphul huai sim hi. Anah zong ginsia a, zan a lup chiang in a zi leh tate inn tuamtuam a giahte’n a nahgin zapha uh, chi’n akigen hial hi. Lam a vah chiang in a keeng in tual tuan man lou abang a, gari phel tung a pei abang a, koi ama khat vo ding a kuan hileh akilawm hi. Mi tampi a khutlum nekha zong a om tham ma hi. Mi ham-awh sim ahia, tuahziah in a lungthah chiang in a kam sang in akhut a masat zaw hun atam mama hi. Miloching loute ngaisiamna a nei ta lua sih hi. Apa nasan a ngaisiam tuam sih hi.

Apa min Unoka ahia, kum sawm pei nua in a mualliam zou ta hi. Adam lai in apa mithazol sim , kikhual vateh lou, leh zingni-thaini tan maban hun ding lunggelna nei seng lou mi khat ahi. Sum leh pai a lam hun a vang mama a, tuachia lamzaw-matzaw a nei sunsun chiang in tumna-zu (palm wine) manlang tah in a lei pai a, a kim leh pam inn veng teng hankhawm in, gualnopna in a zang bei pai hi. Misite kam ka mu chiang in, dam sung a i nei sunsunte taitah a nelou a om kenkon, a mothuai dan ka phoh gige hi, achi thei zel hi. Hinanleh Unoka in leiba-sangba tampi a nei a, a veng leh pawm chin koima leiba bat louna a nei sih a, tuikep abat lawi leh dangka tampi a bat lawi a om zengzung hi.

Unoka pen mi dinsang ahivang in a gawng a, a ngum-kuul sim hi. A tamngai a tumging chiang leh zu a dawn hun chiang chilou in, damel pua in a ngui thei mama hi. Tamngai tum ging pen a siam mama vang lah a, a lungdam pen hun ahileh bulah zou ha ni ha thum pawltah sung sung teng ahi. Khosung a tumging siam teng hing peikhawm in tapzang kim a mei-awi kawm in a tamngai chiat in a mutging diamdiam uhi. Tuabang hun chiang in Unoka in zong lungdam leh maitai tah in, a ginlawm atum thei zel hi. Khatvei teng khoveng te’n Unoka leh a lawmte amau kha a zin a tumging lawmte hil ding in a chial thei zel hi. Tuachi’n kal thum kal li tan bang hichi’n kho dang ah niang leh tai tah in a tham den thei zel uhi. Unoka in hichi bang lenkhawm hunte leh pawltah hunte a hengla thei mama hi. Guatuite a khol laitah ahia, zingkal chin in nisa em singseng in ahing suahkhe zel hi. Khua zong a lum seng sih hi, aziahpen mal lam apat harmattan huisi dapte ahing lang hi. Kum khenkhat chiang in harmattan huilandan kikhel in melbual bang a kai kum a omthei hi. Tehsete leh naupangte singluang kitokuang kimvel ah mei awi in a khawl zel uhi. Unoka in pawltah kipat tung chiang a laileng kihah masate leh kipahtah a naupangte vaidawnna late a ngaina mama hi. Tami te’n ama naupang lai hunte, leh van tum didiai lai a laileng damdam a lengte endia gawldung-gawlvai a a tai kawi dante a phoh tha sah kia hi. Hichibang laileng khat poupou a mu chiang in, kipah thanuam in a diang a, vanlai zawl lamsaupi a khual zinna apat silding-tending puan nang pua ei, chi’a lasa in a kikou ngai hi.

Tuate nualam hun mualliamsa ahita ua, neulai thu a hita bou uhi. Akhankhiat nua in Unoka pen milosap khat asuah hi. Zawnna leh ngauna in tuam in, azi-atate’n gildim a aneh ding ann ngel zong a nei zou sih uhi. Mite simmo leh nuisat in a om a, a leibate koima a san om ngai lou ahimanin mizousia in leiba pe non lou ding in a kichiam uhi. Hinanleh Unoka pen mikamsiam ahiziahin laiba tam sem batbe ding amu veve zel hi.

Nikhat a innveng pa Okoye kichi khat ahing vahlut phut hi. Tualai tah in buan a kibawl a lupna tung ah tamngai tumging in Unoka ana kihung ngetngut kei hi. Manlang tah a ding tou pai in Okoye chibai a buh pai a, tuachi’n a innvengpa’n a bannuai akoi a keekvun zial ahing phelkhia a, a tousuh ta hi. A innsung tawng lam a va lut in, Unoka ahing kinuale a, sing-haikeh sung a kola zu lupsa leh chalk kang toh ahing tawi hi.

“I dawn khawm ding kola zu hi e, lawm” chi kawm a tou suh in, a sing-haikeh a gualpa kung ah a pesawn ta hi.

Kola zu hing luppa khu hinna zu hing lup ahi. Hinanleh ka zawl, nang ma in hing hong masa zaw in” chi’n Okoye in haikeh a nuah piah leuleu hi.

“Hilou e, kei deidan in, nang hon masat ding hi zaw ve aw” chi’n hun sawt kuam a kikhiat tuah lele ua, atawp ah Unoka in kipahtah a pantu hidin a thukim ta hi. Tuachi’n Okoye in chalk kang themkhat leukhia in, tuang tung ah bang ama khat a gitphei a, tuami zou in a keeng lim a kheng hi.

Kola zu a hon kawm in Unoka in a pusa-pasate kung ah hinna leh damtheina a phungvua ding, leh a galte apat vengbit ding in thumna a nei hi. Ne leh dawn a om kawm in, thu leh la tampi houlim vantang in a kikum gel uhi. Guatui hat ziaha tuisang let in balbum a taw mangte bang, pusa biahna pawi hing tung ding thute bang, leh Mbaino khote toh gal kidouna hing tung ding dinmunte bang agenkhawm uhi. Unoka in gal khat poupou lipkhap huai asa hi. Mimeidawi sim khat ahia, mihing sisan et-hamsa asa hi. Tuaziah in, a thulu uh a heng a, tamngai tumging thu ah ahing lut tou a, tuachi’n a mai ahing tang pan na bou hi. Alungsim mitha in gal a sisan suahnate a muthei a, tualeh galdou la ekwe, udu, leh ogene thawm ginte a bilha in a za a, ama tamngai gin tuami kawm kal ah a zeptel lele a, lungzuan huai tumging toh a chei hi. Khatvei zah in kipahna la-kin toh kisun nanleh, a tamngai kizeteldan hoitah a i ngai leh, lungkhamna leh dahna aw-gin kiza thei hi.

Unoka ma bang in Okoye zong tamngai tumsiam mi khat ahi. Hinanleh ama Unoka bang a mi losam chi ding ahi sih hi. Bu leh bal dim in tangpang lianpi a zial a, zi zong thum tah a nei hi. Tualeh a gam sung pumpi a dinmun sang pen lah a a thumna, Idemili hinna dinmun tang pai dia ton bawl ding ahi ta hi. Tam bang ton pen thubai lou ahia, anei-alam teng tuami dia a kaihkhawm laitah ahi. Tamiziah ma a Unoka leiba kung a leiba phul dia hing diang lut ahi zaw hi. Agong tawng a khatsaw teng susiang masa zen in, hichi’n ahing gen hi: “Nang kola zu lup kipah huai huai sam e maw. Tualeh ka ton bawl ding thu zong zakha ta phial ding ka hing ginta a”.

Tam bang a kichiantah a thugen apat nua in, athugen ut dang teng paunah ngen in a zomtou hi. Ibo mite lah ah houlim siamna kingaisang mama a, tumsing-sathau taw kikang bang in kamteng zousia paunah toh tuitah in kine thei bep hi. Okoye thuget siam mi khat ahia, a thugen ut pen hing vial kual phot in, tuazouin a thu-laimu ahing deng pan hi. Atom in genlei, kum ni peisa hun a Unoka in tuikep 200 a leitawi teng phul dia hing kuan dan ahi. Unoka in a lawmpa thugen ut pen tah ahing matkhiat bep in, thakhat in ahing ka-nuikhia hi. Nahpi tah in sawtpi kuam a nui a, ogene tamngai gin bang in a aw-ging a siang sitset a, a mitte gel ah hitui a val kilkel hi. A innveng pan lamdang a sa a, genbe ding thei lou in a gum tout a hi. Atawp in, Unoka in a nui kawm in tambang in dawnna ahing bawl hi.

“Inn baang en zuai in” achia, tuami bi-inn baang gamla sim kawh a, suang san pimpem tawh chiang lim tampi a kigalmu thei hi. “Tuami suang-laikung kigiitte na mu nai mah”. A khodah leh Okoye in suang-laikung a chiangkang lim kizit phei a baang dim tah in a mu ta hi. Mun nga tah ah tuabang chiang lim a om a, a tawm pen ah sawm vei a kigiit-phei hi. Unoka in a hun leh mun zil a gamtatdan a thei a, bang ma geen lou in a hing dai dide phot a, a dummuam themkhat a hing lemkhiat tawh thua in ahing hatthei dep hi. Tuazou in hichi’n a geen a, “Tua baang a chiang kigiit-te ka leiba cheptena ahia, giitphei khat zel in tuikep zakhat a ensah hi. En zual vawi, tuana pa a maimai zong tuikep saangkhat tah kabat hi ei. Hinanleh zingkal thatha in, leiba phul din ka inn hing tuan kha nai lou nalai hi. Nang a leltah pen hing sang zou sam na vang, hinanleh tu-le-tu in bang bangma nei sing. Upate’n hichi’n ana geen ua, akuunsuhte tung sang in a dingtangte tung ah nisa vah tung masa zaw hi. Tuaziahin ka leiba lian zawte hing sang masa phot vang”. Leiba liante san masat dan ding etsahna hileh kilawm sim in, a dummuam khat ahing muanbe kia hi. Okoye in a kelvum laibuzial a hip a, a dingkhe hiau hi.

Shi ding a lupna zawl a ngah ni dong in, Unoka in gualtung tuanna dinmun simthei ding bangma khat zong a nei sih a, a lutung dim in leiba a nei giap hi. A tapa Okonkwo in apa a zumpi pen sil lamdang talua na hilou a vele maw? Hamphat huai tah in, tami minamte’n mi koipou anu-le-pa dinmun a en zaw lou in, a ma mimal chitna-le-siamna ziah in ngaisanna a piah uhi. Okonkwo pen gual-le-pai tung a leeng dia na piang himhim ahi. Kum lam a naupang nou hinanleh, kho kha sung pumpi a kibuan hat pen a minthanna tang zou ma lam ta hi. Louhaw hat leh mi khosa thei ahia, taangpang ni zen dim in bu-le-baal a khum a, tualeh a zi thumna ding tunai in a kitengpi kia hi. Tami teng tung sawn ah, gual tungtuanna dimmun lahna din ton nivei zen a bawl ta a, galphual ah a pasalphat nivei sinsen a tahlang ta hi. Khangdawng nalai hinanleh, Okonkwo pen a ma khang a dia mi thupi khat a dia kigen ahi ta hi. Kum lam a upatna a kizatat a, hinanleh gualtung tuanna pen kingaisang zel hi. Upate’n ana gen bang un, naupang khat in hoitah a akhut a silsiang thou leh, upate leh kumpite taw ankuang imkhawm thei hi. Okonkwo in a khut a silsiang dan lah a kichian mama a, kumpite leh upate taw annkuan a imton ta hi. Tuamiziah ma in pasal naupang vangsia vawt khat a inn a enkol dia ngansia in a om hi. Tami naupang pa Ikemefuna ahileh khoveng te’n gal-le-sisan suahna om lou a, lemna om theina dia Umuofia khote kithoina dia a latkhiat uh ahi ta hi.

* * * *

BUNG NI

Z

an sip dide laitah tangtohpu kikou thawm ahing ging lai tah in, Okonkwo in tumsing-sathau meivah a putmit laitah leh gua a kiphan a lupna tung a akizan laitah taw a kituah kha hi. Gome, gome, gome, gome chi’n daa-pi a gin a thum huthut hi. Tangtohpu’n thugeen a zaw in, a daa-pi a tum ging kia hi. A thugen ut pen tami ahi. Zing zingkal chiang in Umufiaa khosung a pasal zousia bazaar mun a kimu-khawmna om ding, chi thu ahi. Okonkwo in bang thukin khat om a ta diai chi’n a lunghimaw a; thu poimo khat om ahi chi a thei hi. Tangtohpu aw-suah apat in zong thuhoilou khat om ahi chi a man khe ngal a, tu mama in zong tua gal a aw-ging dai deudeu khu a zapha nalai hi.

Zankhua a dai dide hi. Hataan zante sim lou in zan chiang a sip gige mawng ahi. Tami khua ah simzing mial mi teng in huphulna khat a nei chiat ua, a hangsan pente nasan in zong a huphul sim uhi. Dawite zauna ziah in naupangte saisiip mut ding phal lou ahi. Zan chiang in gamsa zauhuai vahte a ginhuai zaw sem uhi. Zan chiang in gul nasan zong gul chi’a kiminlaw ngam lou a, a za kha ding kizau ahi. Tuaziahin, siakhau kual a kichi mai hi. Tami zansip nuai a tangtohpu kikou aw-ging gal apat zapha ahi non lou, leitung a sip ngai ma in a sip kia a, simseng lou gammang lai a ganhingte nasan bildaw a om in, khovel ah lungsi[1] a khuang vawt hi.

Hatan zan khat hibeleh zong hichi ta lawm a sip lou ding ahi. Kholai dung a naupang kipatah a kimawlte nui thawm kiza sam ding ahi. Tualeh a naupang lawmlawm non loute a kopkop in kholai ning zaw deu a khawlkhawm bang om maithei ding a, piteh-putehte bang in a khan lai in photha kia ding uhi. Ibo upate thugen khat in, “Tung sawlhapi ahing tan chiang in, kengbaite nasan in kholai va ding a lunggul uhi” ana chi bang in.

Hinanleh tuzan pen tah sim a zing in a sip mama hi. Tualeh Umuofia kho kua (9) sung pumpi ah tangtohpu’n a dahpi taw pasal zousia zingkal chiang a pellou a kimutua din tang asam hi. Okonkwo in gua a kiphan a lupna tung apat bangthu-bangla khat ahi diai chi a lunggel a – khogeite taw gal om ding ahi diai? Tami ziah hileh a kilawm pen hi. Ama la galzat khat ahia, galdou a zau ngai sih hi. Athu a gen sang in thagum a sep a kivatna lam ahi zaw hi. Apa bang lou tah in, sisan luang zong a poimo leh a en ngam hi. Umuofia gal nukhia pen ah mihing lutang la a, inn hing tut masa pen pa ahi. Tuami ama din nga vei tah a lu-lahna ahi ta a, a kum lah a upa seng nai sih hi. Khosung a pawi thupi leh mithupite handalna a om chiang in, aman mihing lutang a masat pen taw tuumsing-zuning a dawn hi.

Zingkal in bazaar mun ah mi a dim hi. Tuamun ah mi saangsawm vel a kikawm a, koima aw-sang a ham khia zong a om sih hi. Atawp in, mihon lai ah Ogbuefi Ezeugo ahing ding tou a, “Umuofia kwenu” chi’n a peeng vengvung a, a ban zakhia in a kihei lele hi. Tuachi’n mi sangsawm in “Yaa!” chi’n aw-khat in a dawng uhi. Tuachi’n bangkim a dai khipkhep ta hi. Ogbuefi Ezeugo ahileh thugen-lagen siam mi ahia, tam bang hun chiang in ama thugen din kizang thei zel hi. Alutung a keelsamte tham in, a khamul kangte a zuut hi. Tuazou in a tualpuan a banziat lam apat a liang vei lam ah a khikip ta hi.

Athum veina di’n “Umuofia kwenu” chi’n a aw a lamsang kia a, mipite’n a dawng uhi. Thakhat a dawimat hilehkilawm in a vei lang khut a zaatou a, Mbaino khua lang a galkaw ta hi. Thangtawm tah a akhapet kawm in, “Tuami hillou-saplou tate’n Umuofia tanu khat chizatna bei in a thatlum ngam uhi” achi ta hi. Alu a kunsuh a aha a gawi a, tuachi’n mihonpi lai ah thangpaina a thezah hi. Tuazou in a maisua a lungthahna teng a bei a, nuimel sim kawm in in thugen ahing pan kia a, a lungthahmel sang ma in zong a mulkim huai zaw sem hi. Aw siang sitset leh lungthana aw-sua tel lou in Umuofia-te a tanu khat uh Mbaino a bazaar kai dia a kuan dan leh thalup ahidante a gen hi. Tua numeinu ahileh Ogbuefi Udo zinu ahia, a gei a a pasal meigong tual lam en a kun pa a kawh hi. Tuami bebin, mipite thangtom leh sisan sua ut in a kikoukhe ta uhi.

Midang tampi in zong thugenna anei ua, atawp in chiindan ngaina ma zui di’n thukimna ahing om hi. Mbaino khote kung ah galgina sawmon akisawl pai ngal a, deitelna ni a pia uhi: khatna ah galphual a ki maitua ding, ahilouleh athatang a nungah pasal tawh lumkhawn ngai nai lou khat leh pasal naupang khat pia khiat ding, chi kithu kimna ahi.

Akhovengte un Umuofia tasatah in a huphul uhi. Gal hat leh dawithu siam mi ahi ua, a siampute uleh a zatoute uh zong tuami gamsung pumpi ah akizau mama uhi. Adawithu uzong a lui leh hat petma khat ahi. Bang zata a lui a tai chi pen koima’n thei zou lou hi. Hinanleh mi teng in tami thu a thei uhi – bum tawi lah a hat pen ahileh numei tesia keng khat maimai nei ahi. A bum min ngei zong agadi-nwayi akichi mai a, piteh genna ahi. Tami nu biahinn Umuofia khua kimlai tah a mun siangthou khat a kilam ahi. Khomial zou a koi zong mawt hangsan a tuami biahinn kim nai a pei ngam bang omleh, tua piteh keng khat maimai a diang lele a mu ngeingei ding hi.

Tualeh a khovengte un tami thu teng thei ahiman un Umuofia mite a giing mama ua, kilemna thu gen masa lou in galphual a kimaitua ding a ut himhim sih uhi. Tualeh adihtah in gen lei, Umuofia mite’n a mawhna in gal dou ngai lou ua, sildih a kithei chian – Mualte leh Suanghawmte Thupiah lou tawh gal bawl ngai lou uhi. Gal kuan lou di’a Umuofia in Thupiah amu hun ana om ngai tham hi. Tami Thupiah nelsia uleh Umuofia mite’n a gual lel ding uh theisa ahi, aziah pen a kigiing mama agadi-nwayi in a ziahdih lou gal sat ngai lou hi.

Hinanleh tami gal pen a ziah a dih hi. Agalte nasan in zong tami a thei veve uhi. Tuaziahin Umuofia khomi Okonkwo zong Mbaino khua a palai zatathuai khat ahina bang a tun in, a khomite’n thupi tah in ana zintun uhi. Ni ni bei zou in, pasal kum sawm leh nga mi khat leh nungah siangthou khat tawh ahing kile kia ta hi. Pasal naupang pa min ahileh Ikemefuna ahia, tuni tan in zong a tanchi’n lungsiat huai Umuofia khua ah kigen mangmaw nalai hi.

Ndichie kichi upate Okonkwo khual zinna thutut ngaikhe di’n atoukhawm uhi. Atawp ah, miteng in a theisa ahi bang in, nungah nou pen a kithasah a zi thaluang di’n Ogbuefi Udo kung ah akipia hi. Pasal naupang pa ahileh Umuofia be pumpi a ahia, bang law ding chi awl a kikup di’n a koi ta uhi. Abepumpi tha luang a, pasal naupang na enkol phot din Okonkwo ngansia ahi. Tuachi’n kum thum sung Okonkwo innsung ah Ikemefuna a om ta hi.

* * *

Okonkwo in a innsung khugu khau tah in a vaihawm khum hi. Azite leh adiah a zi lah a naupang pen in a lungtang a hasua ding gin petma in a ging ua, a tate zousia in zong a ging thei mama uhi. Alungsim tawng tahtah ah pen Okonkwo migilou hikhol lou ding hi. Hinanleh a hinkhua pumpi zauthawngna ngen in a dim a, losapding leh zawngkhal bang a kilat ding a zauna in a dim hi. Tami zauthawngna ahileh dawi-le-kau zauna, gamhuaite zauna, leh silsiam kizathuai chin-le-ha saan teng zauna sang ma in zong a lungsim sung ah a nasatah in a tham gige zawh hi. Okonkwo zauna in tami teng a khupkhel hi. Tami zauna pulam a sil om ahisih a, a lungsim sung a sil om ahi zawh hi. A pa dung sun a a om khah ding zauna ahia, ama-le-ama kizau chi thei ahi. A naupan tung apat apa losapnadan leh zonkhalna a pona thei a, tuni tan chiang in zong a neu-lawmte’n na pa agbala ahi chi’a a kou ching ua a puanat dan a thei na lai hi. Hichibang kizawn-kouna kamtengte apat Okonkwo in agbala pen numei china mai hilou in, pasal kiminsialna ding tha-le-mat nei lo geenna zong ahi ngal hi, chi ahing theikhia bai mama hi. Tuaziah in, Okonkwo hinkhua in thuguh khat a nei a – a pa Unoka in a it sil teng muda ding chi ahi. Tuami muda ding lah ah nunnemna leh thasiatna zong a pang kha uhi.

Busuan hun ching in Okonkwo in zingkal aah-masa khuan apat aah-te a gil ua alut kia tan dong uh niteng in na a seem hi. Mi thahat leh damthei ahia, gim zong a gim thei lou phial ahi. Hinanleh a zite leh atate pen ama bang a haat zou lou ahiman un, a genthei hun uh a tam mama hi. Ahin lah koima’n a langtang in a phun ngam sih uhi. Okonkwo tapa tah pen Nwoye kum zawn-le-ni a upa ahita a, thasiatna kem dan a apa’n a mu ziah in a lungsim a khoi mama hi. Atahtah a thase lou bang hitale zong, Okonkwo mit ah khangnou thasia bang in kilang a, chiangkang leh kitaihilna tawh naupang a siam hoi sawm hi. Tuaziah in, valnou Nwoye pen maital mel nei lou in ahing khanglian hi.

A inntendan apat Okonkwo hausatdan kimu thei hi. Buansan tawh sadeu mai a kibawl baang in a inn huang lianpi a im kimkot hi. A baang san lutna kelkot nai ah a ma buuh-inn ( a obi) kilam ngal hi. Ama obi nua ah a zi them teng amau buuh-inn chiat akinei ua, hapi de tung bang in a kigual dimdem uhi. Baang san ning khat ah ann-bu kilam a, baal-le-hakaite niang tah in kisua lemlom mai uhi. A inn huang sung ma ah kel-bu khat kilam a, a zi teng in amau buuh-inn gei chiat uah aah-gil khat chiat aki lam uhi. Ann-bu ngei ah buuh neu nou khat kilam leuleu a, ‘damdoi inn’ ahilouleh biahinn zong chi zawh ding ahia, tua sung ah Okonkwo in sing a kisui a mimal pasian lim leh a pusa biahna vante a koi hi. Kola zoning, bu-le-bawl leh tumsing-zute tawh amaute biah piahna a bawl a, ama mimal a ding ban ah a zi thum teng leh a ta giat teng a di’n thumna a nei hi.

* * *

Tualeh Umuofia tanu khat thalup ahi tah ziah in, Okonkwo-te in sung ah Ikemefuna ahing tung kha hi. Okonkwo in tami valno inn ahing tut ni in, a zi lah a upa pen a han a, amanu kung ah a pekhe ta hi.

“Tami naupang i be-le-phungte a ahia, limtah in enkol tadi in”, a chi hi.

“Ei tawh sawt a om khawm diai?” chi’n a zi in a dong hi.

“Numei, ham tam lou in ka thu bang in bawl lel in. Bangchi apat Umufio a leisan ndichie kigente suah ta nai ?” chi’a dang-awh kawm in Okonkwo in a zi-pi nge-khat a suah ta hi.

Tuachi’n Nwoye nu in Ikemefuna a buuh-inn sung ah puilut in, bangma dotna a bawl nawn sih hi.

Pasal naupang Ikemefuna ahileh zau-le-ling in a om hi. Bang sepkhial kha nei a tai, a tung a bang sil tung a tai, chi naupang lungsim in a teiban zou sih hi. Umuofia tanu khat kithana ah apa zong kimomat kha hi chi tami naupang in bang chi’n a thei mawh diai? A thei sunsun ahileh upa honk hat a inn sung uah ahing lut a, apa tawh dai tah in kihou khiankhian ua, tuachi’n a tawpna ah ama meithei lou khut khat ah piahkhiat in a om ta hi. Anu hase tah in a kap a, hinanleh lamdang sahna tawh kidim in ama a kap thei sih hi. Meithei lou numei khat in a inn ua pat lam saupi ah a puimang a, gammang sip lah tawn in a pui toutou hi. Tuami numei koi ahia chi a thei ngai sih a, zong anua mu kia non ta sih hi.

* * * *

Chapter - 14

Okonkwo, Mbanta khua ah, anu sang gamten limtah/hoitah in ana vaidawn uhi. Puteh khatin zong vaidawnna ana nei a, amapakhu koima dang hilou in, anu naupa, asang gam imsun khu ahita hi. amin Uchendu ahi hi. kum 30 peita a, anusiluang amite kunga vuidinga ang kipuah laia, ana vaidawn pa zong ahi hi. khumi hunlai in Okonkwo, naupang noukhat ahi nalai a: Nu, Nu, kanu peita chia akalai, Uchendu mit ha ah akilang nalai hi.

Kumkhu kum tampi peisa a siltung ana hita hi. hinanleh, tunin Okonkwo, anu vuidinga hingpei ahishiha, azi thumte leh ata sawmleh khat te tawh anugam (pute gam) lam a galtai a hing pei ahibou uhi. Uchendu in Okonkwo dah mdelsua amu tahin, alungsim ah, bangtung ata diai achi a, nanleh bangmah adong shi a hi. Azing-kit lamin, Okonwo in atangthu teng Uchendu kungah agenta hi.Tehsepupa khun, athugen limtahin angai khia a, tambangin agen hi. “Numei tuolthana ahi.” Tua zouin pupa tawndan leh kithoina tuam tuam ahawlsah hi.

Okonbwo innmun khat leh loumun ni-le-thum apia ua, tuanah ama tennang inn (obi kichi) khat leh azi thumte adingin inn khat chiat alam piah uhi. Amapa pasian limte leh apu-pate lim a inn ah atah hi. Gua masa chiang a, atu dingin, Uchendu tapa ngaten, kolkai(yam seeds) chi zathum (300) apia uhi.

Atawp khongin gua thakhat thuin tampi khat angzu hi. Hani-Hathum sung vingveng nisa in leitung asal amm hi. haichi leh hampate asal gaw a, leitangte suanmeihol sa abang hi. Nahte hingte zong vutvaiin adim siang hi. Tualeh, tambang lai ah, savate(vasa) sip in leitung zong dangtah tahmei in aum hi.

Tuazou i9n tuhgua zuhdan ngei banglou in, van khu- siah kisat ging bangin, lungthah tah hileh kilawm in ang ging dum dum hi. huipi hattah hing nungin, leivui anglaang veng vung hi. Hui nungin, tuum sing tehte, sam etlawm tah abang saha, asing kung zong, damtahi amut on diai diai hi.

Tua zouin. Guah angju a, gial zong akia hi. Gial tangte tahin naa nanleh zong naupangte thanuam tahin vantung thei tang banga ngaisun in ava tawn ua, akamsung uah seplutin atui sah uhi.

Leitung zong anghing peikia ta a, gamlah a vasa tezong kipah tahin leng koi koi in aham siu siaw uhi. Hampa louhingte muding in ang kilang pei kia uhi. Gua atom deu tahin gial te angbei a, naupangten a inn lum uh kipah tahin azuan ta uhi,.

Buh tampi lah nadin Okonkuo leh a innkuan pihte nasep aha kat ua, hinanleh apaminin amapa adin vang akhang donlai banga hatna leh nasep thanopna a nei nawnsih hi. Tehnua a, veilam nasep kizilpan abang giap hi. Nasep ding a umlou chiangin, munsip khat ah alusu zel hi.

Okonkwo tup-leh-ngim khu- a phung sung ua, hatpen leh lengpen hidi ahi gigie hi. Tam tupna khu amuzou a, tuazou in lamdang tahmei in sil zousia angpui lamdang hi. A phung sung uapan nawh dohin ang um a, nga tuipiaw akikoi khia, dangtah leh chimawh a kipeh abangta mei hi. Khangluite’n mikhatin ing(yes) achi leh apasian in zong ing achi pihzel ahi kichih khu- Okonwo adin vang adih sih hi. Tana, amapa deina apasian in a nuol hi.

Tehsepu (Uchendu) in Okonkwo khu-kingaise leh lungkham na a pumdim ahi, chi athei chian hi, isa-ifi pawi bawlzawh chiang in kihou pih vang achi hi.

Uchendu tapa ngate laha neupen, AMIKWO in zii anei tha hi. Tamkhu, Okonkwo-MBANTA angtung masang hanih vel a, mou man leh zuu um antung zou uh ahita hi. Tua, lawpna leh kiphuang khiah na chauh kivat ahi bou hi.

Tanu ten tengmun tuam tuam akipan in ang pei khawm ua? Uchendu tanu tahpen zong obodo apan. Sun khat lampi a hing kipan ahi. Uchendu sang gampa tanute zong a um uhi. Abon um 22 apha uhi. Sihna up chianga zong tamteng mah ahi akimu khom zel.

Tamte khu leitual ah-akualin atou ua, alai zang tah ah, mounu khu ahpi (hen)tawi in atou sah uhi. Uchendu mounu kungah touin. Apu-Apte uh chiang khut atoi hi. Kho up dangte khu, tanute pawlam a tou in, azite uh tawh a en uhi. Nitah lam ahi a nii angtum panta hi.

NJIDE, Uchendu tanu lienpen in dohna abawl masangin tambangin agen hi; “Thutah a nang dawnbut sih leh, genthei na leh naunei chianga sihna tan zong tua thei nahi hi.”

Ka sang gam pa’n kiteng ding a ang zawl apatin, pasal dangtoh ang na kom kha ei? Chi’n adong hi” Kom lou chin adawng hi. Tanu dangte’n “Thutah in dawngin” adchi uhi. Kowm lou achi kia a. Tualeh Uchendu in kapu-kapa chiangkhut tawh kichiam in achi a, akichiam sha ta hi.

Tua zawhin Uchendu in mounu tawi, ahpi khu la in , tem hiam tah khat tawh angong a tan ta a, chiang khut tungah a tah sah hi.

Khumni apan AMIKWO in mounu khu a inn ah pui in a zii ang hita hi.Tamte zong ni nih-nithum a tam nalai uhi.

Ani nih ni’in,Uchendu in tam-tapate leh OKONKWO ahan khom hiTapate khu kelum a kibawl pheh tungah atou ua,tanu tezong singtouna ah atou uhi.Uchendu ding khia in a khamul jut in-pilkvang tahin thu anggen hi.

Tunin OKONKWO ahi kaki kap pih ut pen, hinanleh nabon un ana chiamteh un,kei kateh ta a,hijnanleh noute khangdong lai nahi uhi.Ken noute sangin leitung thiu leh hinkhua kathei siamzaw hi,kei sanga theizaw kisa na um uh leh hing gen ta un a chi a , koima aham sih hi.

Achi leh bang ziah a, tuni a, OKOMKWO eikunga hing um ahiai? Aphung zong hilou, anu sanggamte mei mei ihi uhi. Ama eiphung ahi sih hi. Kum sagih sung gamdang a tengdia nawhsua ahi hi. Hi nan leh thu khat kadong ut hi. Bang ziah a itate uh “Nneka” Nu khu alienpen/thuneipen chi imin vawh uh ahiai? I bon un ithei chiat naua, pasalte innsung alupen, tualeh azi in ana asep chi zong ithei ngal ua. Tate zong apa leh a innkuan pihte a ahi a, anu leh a inn kopihte a hi lou. Pasal khu anugam mite hilou in apa gam mite ahi zaw bou hi. Hinan leh, bang ziah a Nu khu thupi pen (mother is supreme) ki chi ahiai. OKONKWO dawng in, achi hi.Okonkwo in athei sih hi. “Keisangin nahat zawa, zi leh ta zong natam nei a. Na phung sung ua, hatpen zong nahi hi. “Thudang hing dongna lai vang. Numei asi chiang leh anua (Anolam) lamah kivui sese ama? Nangma nu ngei zong kana vui ahi. Bangziah ata diai?

OKONWO in athei tuom sih hi. chi’n UCHENDU in ang genkhia hi. Hinan leh anugam (mother land) a ang um zual khu nop mawh asa hi. Lungkham na in apumdim hi, Tanu-tapa te nou Nathei uoi achi hi.

Page 4.

Koiman athei sih uhi. Hoi tah in kingai chiat ta un achi a. Tate khu apa a ahi ua, buhsung (hut) ah a lungsietna ana ngen zel uhi. Pasal khu thu-leh-la leh hinkhuo anop louteng apa gam mi (father land) ahi a, nan leh genthei- na leh hahsatna atung chiangin – anu gam ah agal tai zel uhi. Nanu tuanah nang hing veng dingin akivui hi. Tuajiah ahi Nu khu athupi pen ki chi na. Adih ei OKONKWA, achi hi. Tua, na mawh puahna ahi leh nazi-natate heh nepding leh napa gam (father land) a pui kiahdi khu ahi-kum 7 zou chia. Nan leh lungkham na nahi thah sah leh-nabon ua mangthang siang di na hi uh.

Sot sim akhol nua in. Amawte na sanggam ahita hi. Atate a enphei hi. Na tuat dan in nangkhu, leitung ami vanes pen in naki ngai hi. Theilou I, pasal te khu khat vei vei abuh nei teng, atate leh a hinna nasan kikilah mangsah zel ahi. Kei ngei zong zi 6 kanei kha a, nan leh tun khat zong nei non sing. Khum na nungah khang dawngnu, atah lam leh veilam zong kehenthei lou nu chilou ngal. Na thei ut nalai ei. Kahat lai a kata nei, bang zah kavui atai? Ta 22 ahi kana nei khah. Nan leh kaki khai liah sih hi. Tun tam nah ka um hi. Leitunga thuah pen naki salai ama? Akueni, ka tanu dong vou? Ta peng bang zah anei a- apei mang atai? Za lou namah? Numeite asi chiang ua la kisa zel khu,

“Koi adin a hoi ei? Koi adin ahoi ei? Koima adin hoi vot sih,”

Tamval, gendi dang nei non sing.

Chapter – 15

Okonkwo agaltai zaqh kum 2 achin in, lamdangtah mei in aloi hoi pen pen pa, Obierika in ang veh hi. Amapan pasal nih angpui a, saiip(bag0 khat tuah ah dangka apua uhi.

Okonkwo leh azi atate aki pah mah mah ua, tua leh Uchendu tapa tenzong akipah pi uhi. Ipa kingah puiin zatatna pesah masa vai akichi uhi.

Okonkwo in zong pei pai vai e achi hi.Azi tahpen bil bomah thu agen a, khum zawh in, naupang te’n ahtal (cock) mat din adel koi koi pei uhi.

Uchendwo in kihongtah in ana vai dawn a, Okonwo kungah, amau koi ahiai achi hi. Tam kaloipa OBIERIKA, kang gen zelpa khu ahi achi kiah hi. Kum zowh in UCHENDU in kipah huai kasa hi tam nah iki mu tuah ua, napa IWEKA zong kathei hi. Mi thupi khat ahi hi. Mbanta azong loi-leh-pai tampi anei a, ahingahingpei khazel hi. Khum hunlai khu hunhoi lai ahi a, mikhat in zong phungdang/namdang gamla tah tah a loi ana neizel ahi. Nan leh nou khangin athei phanon sih hi. Inn ah na um khin khian ua innvengte nasan, nazau thaw zawsop ta uhi. Anute gam (MOTHER LAND) zong, ate adin gamtuam asuah ta hi. Okonkwo enphei in, kateh tah jiahin, thugen chilou kabawl thei um nonsih. Khum zohin theitang ang lakhia a, tokeh in ane uhi.

UCHENDU in OKONKWO kungah, khumna zubel vala in achi a, Okonkwo in zong vala pei in, a dawn ua, “chia’h” asa mah mah uhi.

Tomkhat adai ding deng ua. Khum hun lain, chin UCHENDU in apan kiah hi. phungdang ahi sih leh khodang kathei lou a um sih hi-ANINTA, UMUAZU, IKEOCHA, ELUMELU,ABAME- ABON UN KATHEI HI.

“Naza kha ei chi’n OOBOVIERIKA in adawng pei a,” ABAME um nonlou thu?”

bangchi ahiai chi’n UCHENDU tawh OKONKWO in adawng khom kha chet uhi. ABAME khu aki thaimang ahi, achi kia hi. Sil zauhuai leh mul kimhuai tangthu ahi hi. A suahtate mit mulou in, kabil a athu uh zalou hileng, ken zong ginta vot sih vang. Eke ni hilou ama, Umuofia a, ang tailuthi uh? Chi’n a loitegel adong a, ing achi gel hi.

hathum peita a, “Eke Bazaar ni in galtai honkhat ikhua ah ang tailut uhi. Atam zawte khu itute uh, anu te uh ei tawh kivui te ahi ua, khenkhat Umuofia, a loi-le-pai neite ahi ua. Tualou te pen tainadi dang neivotlou te ahi uhi. OKONKWO in anou ah zuu asung piah a, huchii agen pea kia hi.

uatawp lam (BUHTAH HA) in mikangte, Abame khua ah ana pei uhi.

Albino, maw, OKONKUWO in ana chi a, “Albino ahisih hi, mituam khat ahi achi hi, Azu khatvei asip/achip pia a, “Amapa siah skol in angtuang hi. Amu masate atai ua nan leh aman ahoipih sawm dan ahi bou hi. Atawp in mihangsan honkhatin ava nailut ua, zong ana kham uhi. Ua bepin kho upaten kamsangpa ahilh ua, kamsangpan tam mipa’n aphungsung u leh agam uh tawh buai di ahi, achi ziahin mikangpa athat pei uhi, Tuaban ah asing biah uh (sacred tree) a akhi uhi. Kamsangpan ageen ddangkhat. Amaute khu kauphe (locust) banga tam ahi ua, tua amasa pa khu asol tah uh-ahi. Mikang hon tampi zong hingpei nalai uh ahi, achi hi.

Tua, mikangpan asih masangin bang agen ei-chi’n UCHENDU in a dong hi.

“Bangmah genvotsih, chi’n OBIERIKA hingpuite khatin agen hi.” Silkhat vang agen ahi a, nanleh athei sih ua, ama ham abanghi ch’n OBIERIKA in ang gen beh hi.

OBIERIKA loite katmah in zong, MBAINO tawh kibang khat agen zel ahi. Amapa khu MBAINO a peisom lampi mangsah kha dan ahi hi.

OBIERIKA in ang gen zom zel a, atha zawh uh khu buh tuh masang deu ahi. Un sot sim bangmah achi sih a hi. Guahte ang zuu a, bu aki tuh hi. Sia sakol khu singkung ah aki khi nalai hi. Zingkal khat mikang thum leh ei bang bang hon khat ang pei ua, siah sakol kikhi amu tahun aki le kit pei uhi. Khum lai tahin nupi-papi te loukuan siangin, khomi themkhat in ana migiap hi. Kal bangzah ahiai khat bangma achi sih hi. Nanleh Bazaar lian akinei ni in tam mulkimhuai sil angtung hi. Mikang thumte tawh amahzui honkhat pi in Bazaar angim ua, alamdang khat khu, amaute akimu doh votsih uh-khenkhat te in- Damdoi hat tah azah uh hiva akichi hi. Thakhat thu in, mi atam tahin akap panta uhi. Miteng asi siang a, ahing sunte khu damlou te, pot khalou leh apasian in apawt sah lou te ahi uhi.

Aphung uh tun amang siang vot hi. Anga(fish) siangthou kisan uzong, a diil (pond) thupi uapan atai pot a, tui sisan adim hi. Kamsangpa gen bangin Doi gilou tah in agam uh asim ahi hi.

Sot sim adai dide ua, UCHENDU in aha agoi ging gum gum a, ang khuang zah hi. “Bangmah genlou mihing koi man that ngailou ahi. ABAME mite khu, amo ahi uhi. Mipa khu bkoi ahiai chi athei ngel uai? Aha agoi kia a, athugen chiang tah in ahilh chian nadin, tangthu khat agen hi. Mupi/muvanlai khat in atanu kungah. “[pei in len ann vasui tan achi hi, khumin atanun vatot noukhat ang tut hi. Api’n zong bawl hoi mah mah chia achi hi. Nanleh, gen in anou nala in, apin bang achi ei? Bangmah chivot sih, ang kihei san hi, chin adawng hi. Khumin kin thei lamin vakoi kiatan achi hi. Aham lou nain silsia kihil ahi achi hi. Vatot nou ava thah a, ah nou khat angla hi. Dohna abawl kiah a, anu in. Akikou in ang pet sawm hi, chi’n adawng hi. Anu’n tampen neh thei ahi achita hi.

Akikou ziahin zouding um lou ahi, nanleh Abame mite khu amo ahi uhi.

OKONKO inzong, mimo (ngol) ahi uhi, silsia hingtungding khil masa ahi a, athaute uh, ateipi te uh aki toi gige diu hizuah a- Bazaar sung hinan leh zong.

Amot gauh sihpi ahi uh khu. OBIERIKA in achi beh hi. Nan leh kazau khat a um hi. Khum khu mihingten thau hat pi pi damdoi lamdang tah tah te bawlin, mi ang man zel uh a, tuipi gal lamah suoh-le-sal in apozel uhi. Tam khu tangthu tah tah ama, koiman athei sih.

“Tangthu dihlou a um sih”. UCHENDU in achi hi. Leitungin beini anei sih a, mi khenkhat adia hoi khu, adangte adia siatna ahi zel khula, ALBINO zong theikhel naziah a eilah a hing um a khu la. Amau mite upna mun thei nawnlou a, ei lah a hing umkha ahi zel uhi.

Ann amit bepin, OKONKWO zi tahpen in, meh tui tah tah te leh mehtui kha a lui khia hi. OKONKWO tupa, NWOYE in zu hum ang toi hi.

Piching tah nahita, OBIERIKA in achi a, naloipa ANENE inzong mangpha, ang hah hi.

“Adam zel nai?” NWOYE in adong a; “kabon un damna ung,” chin adwng hi.

EZINMA in khut tam anglui a, akhut te uh sildiang un, ann ane uhi. Zuu zong adawn uhi.

OKONKWO in bangchih hun a, inn apan hing kipan doh nahi uai, chi’n adong a, “Ahmasa khuan masa a hing kipan kahi ta uh.” Chi’n OBIERIKA in adawng hi. Nan leh NWEKE khovah in ang kilang pan hi. Khovah masang a zinei tungte(thahte) tawh pawt nang kichiam louding ahi”. Abon un anui zua zua uhi.

“ NWEBE in zi neita I?” chi’n OKONKWO in a dong hi.

“OKODINGBO’S tanu nihna tawh kiteng ahi uhi.” Chi’n OKONBWO in achi a, Ahkhuan nazah lou khu, kang mawhsah sih hi.

Ann aneh zou un, OBIERIKA in saiip(bag) nihtegel akoh a.

“ Tam sum na buh apat ahi hi.” achi hi. Alianpen, napei zou zou in kazua a, hunkhat zou in kazuah zel a, a met azong tampi kahom ahi. Nangh pei kia masang hing na homsah vang. Sum tun deivateh kachi a kang puah ahi. Zing hing pei in, ang kap thei uhi.”

“Pasian in phal sih va”’, OKONKWO in achi hi. “Bang chi bang kipah thu kagen di atai, nakung a”.

“Kang hilthei hi”. OBIERIKA in zchi a, “Na tapa te khat hing tha in”.

“Khum nasan zong hun vaiah sih va”. OKONKWO in achi kia a.

“ Achi leh nang le nang ki that in. OBIERIKA in achi hi.

nui kom in “hing ngai dam in”, kipah thu hing gen non mawng mawng sing e. nakung ah”, achi zel hi.

CHAPTER - 16

K

um nih nuo ding ve’l in Obierika in a guolpa Okonkwo sawlmang a a um na mun(Gam) ah ava ve’h kia a, sil umdante khu kipahna lam sang in lunggimna ding bang in akilang jaw ta hi. Missionarite Umuofia ahing tungta uo, biehinnte lam in mitam tah “Gingtu” in ahing siemta ua, tuoleh akiim-apaam ua khopi-khota te ah Pasian thu tangkoupi ding mi a sawl ta uhi. Tambang silumdante khu gam leh phung lamkaite a ding in lunggimna leh lusuunna lien tah ahing suohta hi. Hinanleh mitam tah ten tam “Ginna lamdang” leh “Mikaangte Pasian” pen sawtpi hiing (live) jou ding in a tuot vateh sih uhi. Tuoban ah tam “Gingtu” a umte lah ah ‘mi-Lubawh’ leh ‘mithupi’ chi ding a umsih ua, a hawmguoh leh mannabei ngen “efulefu’chi a minvaw a umte ahibou uhi. Albala khuo a um Siempi ‘Chielo’ kichi nu’n tam Gingtute khu khuosung ua pat a ‘Eh’ (faeces) bang a kithakhie’ toh ate’h ka’h a, khumbang Ginna khu ‘Uimaw (mad dog) khum Eh ne ding a hing tai toh ateh ka’h va iah hi!’

Tambang a Obierika in a guolpa Okonkwo ahing ve kia na khu bangma dang jieh ahisih a, gintaat huoilou tah a Okonkwo tapa ‘Nwoye’ khu khum missionarite lah a thakhat a ahing kilat khah jieh ahibou hi.

Tuoleh hasatna nempi a tuohnuo in missionarite’n Obierika khu Nwoye toh ahinng kimutuo sah ta ua:

Obierika in jong naupang Nwoye kung ah, “Tam mun a bang bawl a um na hiei?”chi’n adong a,

“Amaute lah a khat ka hi hi”, chi’n Nwoye in a dawng hi.

Gen ding dang jong theituom nonlou ahi jieh in ‘Na pa bang achi chi tai ?’chi’n Obierika in Nwoye a leh doh kia a,

“Thei sing. Ama kapa lah hilou pi a..!” chi’n da’mel potah in Nwoye in a dawng ta hi.

Tuobepin Obierika jong a guolpa Okonkwo mu ding in Mbanta lang a juon pei ving veng ta hi. Ahin Okonkwo in Nwoye tungtang ana kikuppi nuom ta sih a, Nwoye tanchin anu apat mengkhat ajah chilou bangma athei belap tuom sih hi.

* * * * *

M

banta khota khu missionary guh(6), amaute lah a khat Mikaang, ahing tun jieh in nasetah in a kilawng meita hi. Anu-apa khum mikaangpa munuom in ahing pei valuoi uhi. ‘Abame’ khuo a mikhat ana kithaa khah jieh in tam mikaangte tanchin ana theikha chiet ua, tuojieh in mi jousie’n tam mikaangpa a munuom ma ma uhi. Tuoleh pawl-taah jou laitah ahijieh in mitam tahte inn a um chiet ua, khum mikaangpa khu mi tamtah in a en ua, ava mu ta uhi.

A khuo mipite hing kikhop kim jou nuo in khum mikaangpa’n thugen ahing panpeita hi: Ibo mi khat kamlet in a jang a, hinanleh akamsuo jahdan khu khum Mbanta te a ding in lamdang leh bil-donhuoi bang va giap nanleh mipiten nui jat huoi asa uaaa, a ngainuom veve uhi. Gentena ding in: “keima” china ding mun ah “ka-tawkuo” achi va nuh hi! Hinanleh amapa thuge’n in mi a but mama mei a, aphung mite’n angai nuom nget-ngut sam uhi. A mel-le-puom leh a hamjahte tungton a amuthei ban uah, amapa’n ‘amaute lah a chikhat ’ ahidan a gen chien a, a guol dang mi li(4) te jong ami-asa uh ahidan jong ahilchien hi.Pasian Hing dihtah tapa-tanu te ahijieh ua khum Mikaang pa na ngawn a sang-gampa uh ahi hi chi hangsantah in a thuhil hi.Tuoleh tambang Pasian Hing, leitung leh a sung a sil umjousie, leh mihing jhousie siempa ahi dan atah lang hi. Mbanta khuo a mijousie pasien dihlou , sing-le-suong pasiente bie ahidan uh agen tah in mipite baakhat ahing phunnoi ta ua, hinanleh amapa’n hangsantah in Pasian dihtah thu a gen jom jel hi. Mi jousie ashi nuo chieng ua Vaihawmna masang a diing di’ng ahidan; migilou leh mittaw bang a sing-le-suong milim pasien masang a khupbawh a bete khu ‘Meidiil’ a kipai mang ding ahidan; leh mihoite leh Pasian Hing bete kumtawn a Pasian Lenggam a nuomtah a um ding ahidan thute ataang kou pi a, ahil ta hi.

“Na shinuo chieng ua hutdam a na umthei na ding ua na mawnate uh leh na pasien dihloute uh na taisan ding leh taisan lou ding uh thu dong ding a tambang lawm a thupi Pasian in noute lah a ahing sawl ahi hi” achi hi.

“Na-tokuo mei mei in koute haam a thei siem giap hi” chi’n mikhat in ngaine’p tah in a hing gen a, tuochi’n mipi jousien a nuisat vajuai uhi.

“Bang ahiei a gen?”chi’n mikaang pan a kamletpa a dong a, hinanleh a dawn masang in midang khat in “mikaangpa sakol hei a um atai?’ chi’n ahing dong hiau a, kamletpa’n jong amaute thudawt tuo in , sia-sakol(bicycle) a ge’nna hi ding in a tuot hi. Mikaangpa ahil tah in mikaang pa’n nui-mel tah maisuo ahing pokia thi-thiai ta hi.

Mikaangpa’n a kamletpa kung ah tambang a gen ding a ahilta a: “Noute lah a ka hing te’n chieng un sia-sakol tampi ka hing puoh ding a, khen khatte amau-le-amau in aki tai ding uhi”. Tam bang a mikaangpa’n a gintaatlou tah uo amaute lah a ate’n ding thu ahing ge’n tah in a tha uh a thou ma ma ua, a nuom ma ma mei uhi.

Tambang a a um laitah un Pute’h khat in “Tam noute pasian koi ahiei? Leitung pasiennu te ih?…vantung pasien?..kawlphe te pasien Amadiora?..ahilou leh koi atai?”chi’n theinuom na lungsim toh ahing dong ta hi. Kamletpa’n mikaangpa ahil tah in tambang in dawnna a pepei hi, “Khum pasien min na ge’n jousie pasian ahi vawt sih uhi. Amaute pen ‘Lepchie pasien’, khat-le-khat kithattuo ding leh mawna neilou naupangte susie ding a hing sawltu pasien ahi bou hi. Pasian Dihtah khat bou a um a, leitung leh vaantung, nang leh keima , leh mijousie Ama’a ihi uhi.”

“Ka pasiente uh nuosie in na Pasian juita uh leng kapu-kapate uh pasiente lungthah na apat in koi in ahing veng in ahing panpi ta diei le?…”chi’n midang khat in ahing dong kia a; Mikaangpa’n jong, “Eh-khai..! Na pasiente uh ‘Ahing’ (alive) ahilou pi! Bang chi’n ahing susie thei diei?..singthem-suongthem a kibawl hibou juh ua…”

Tambang a thu ahing ge’n tah in Mbanta mite’n a thuge’n khu nuitaang-hajat buohna in a jang ta ua, “Tampa mimaw hibou !” chi’n khat-le-khat aki kumtuo uhi. “ ‘Ani’ leh ‘Amadiora’te mi susetheilou ahi uhi” achi ba’n a bang ahiei age’n be thei?!.. ‘Idemili’ leh ‘Ogwugwu’ la leh…? Tuochi’n khenkhat te akipei mang ta uhi.

Mi tamjote’n apei mangsan tah in missionarite’n jong Pasian phatna Laa ngaitah tah ahing sa duom-duom ta ua, koima ja’hlou ding a leivui khauhuol a kituom Ido mite lungtang luoikhedoh ding khop a thahaat Hagau pawlna Laa-ngai tah tah ahing sa khie ta uhi. Lasate’n asa jom jel ua, mite theisiem na ding in kamlet pa’n thu kigente a na letkhe doh jel a, tuobepin mi khenkhat te a thanop na uh toh a hing ding-gaw phial ta uhi. Khum la’a in mielnei leh thawmhauna mun a khosa, Pasian Hing kitheimaw bawl Unau pasal nih(2) tanchin ; Ke’lnguoi khat muoldung apat a taimang , apupa kepbitna nun-nemnou apat a pawtmang Pasian kotkhah bul apat a pawtdoh te ; a ge’n kha hi.

La a sahjou tah un kamletpa’n Pasian Tapa Jesu Khrist tangthu ahing ge’n panta a, tuolai tah in missionarite khuo pulam aki deldoh kaal ding ngah lah a um mei mei Okomkwo kichipa’n tambang in thu ahing din-ge’n ta hi: “ I chia ma ma in nangma kamsuo a pat in Pasian khat a um hi chi na taangkou pi a ,en in, tu’n a Tapa thu na hing ge’n valong ta a…Khumpa’n Jii anei hi ve’n ih?!”

Beidong sim tah in kamletpa’n jong ,“Khumpa’n Jii ani lam ka ge’n kha sih hi. ”chi’n ahing dawng ta hi.

Tuotah in chiemnui bawl siem khat in,“Khumpa’n Jii anei hi chi na tawkuo in (nang ma ma’n) age’n khu laa….Amapa’n Jii nei va’n, a mauteng in ‘Tawkuo’nei chiet na ve un..!!” chi’n ngai tah in ahing ge’n doh a, mijousie in nuitaang-hajaat buohna in anei kia ta uhi.

Hinanleh missionaripa’n akithei maw bawl a, a Siengthou Pasian , Pa-Tapa-Hagausiengthou thu kichiem jo sem in age’n pi thou thou hi. A tawp khong in Okonkwo in jong khum missionaripa khu ‘Mimaw’ tawp in angaituo ta a, thu lah tah ding umsih chi etsahna in aliengkou tegel a su-kaangtou a, tuochi’n anitah ‘Ju-ann’ siim ding in apei san ta hi.

Hinanleh jong naupang deihuoi tah mei khat va’ng a lungsim ‘khumkhah’ in a um ta hi. Ama pa min khu Nwoye ahi a, Okonkuo tapa masapen ahi hi. Tambang a alungsung luotu khu silmawl houi a a tuot leh a theisiem theilou “Pa-Tapa-Hagausiengthou” thu hi ta sih a, a chintuigu sung a hing luonlut suh bang Lavui ngaitah kisa te khu ana hi jobou hi. Mielnei a um unau pasal nih taangthu Lavui ngaitah mei hing kisa in, hun sawt pi apat a khum khangdawngpa lungsung a na luodim jing dohna kithei chien lou khat khu ahing dawng chien kha chitchiet hi: Hampa kawm a Naungeh piengkawp ka’ ging aw…, leh mite’n ana tha uh ‘Ikemefuna’ te tung a dohna te khu ! Khum Lavui te’n a lung sung gamdai-gamgaw bang khu a hing luonkhum ta a, panglum a kisa mama mei ta hi. Khum Lavui thumal te khu a lungsung a ding in ‘guotui in leitang gamgaw khu ahing dienou jel’ toh a kibang hi. Naupang Nwoye lungsim mawl tah khu nasetah in ahing buoi a, a lung a dong mama ta mai hi.

CHAPTER – 17

B

azar (Vankijuohna) lah a jaan 4/5 vel a manjou nuo un khantahoi thu gen ding in jingmawng beitah in ‘khota’ lam Missionarite’n ahing juonta ua, khum khota sung vaihawm jalien “lengpa” ahing kan pei uo, hinanleh amaute khun Leng aneilou dan uh leh Mi-lubawh-Siempu liente leh upate vaihawmna nei a um ahi dan ahil uhi.

Ani masa ni a akipahdan uh banglou tah in khum khuo Upate leh mi Lu-bawh deu te toh kimutuo khawm ding pen sil beilam tah ahing bang ta sih hi. Hinanleh athei tawp uh suo in alampi ding a sui jing uo, a tawp khong in Mbanta Khuo a Vaihawmte’n ahing kimupi ta uhi.Tuochin Missionarite’n jong Bieh-inn lam nang leitan ‘mun awng’ a ngen pei uhi.

Tuo hunlai in phung chin leh khuo chin in “Shi-haa te gam-maang” achi uh mun anei let uhi. Khum mun a khun phaa (leprosy) a shite, sumphuh a shite(small pox), leh natna jauhuoi dang dang a shite a vui / apai jel uhi. Tuojieh in khum “Shi-haa te Gam-maang” khu miel-vaihawmna toh umkhawm jing bang in a tuot uhi. Tambang a hamsietna gammang, koima’n a manbei a jong a deilou mun khu Mbanta ten khum missionarite ngetna bang a deisahtah a pieh uh mun ahing hi ta hi.

“Amaute’n a bieh-bu uh lam nang in a dei uhi. Leitang – gammun mengkhat ipieh ding uh ahi hi” chi’n Upa Uchemdu in a guolte kung ah ahing nget pieh ta hi.

Khumbep in baakhat ahing sip ding deng uo…

“Shihaa te Gam-maang mun khat peva ui in , amaute’n shina tung a guolzawna a kisuonpi leh a kisahpi thei uh khu tu in ahing guoljou phuot na uoi chi en khie va ui ” chi’n ahing thukim ta uhi. Tuochin missionarite ahing han uo, khum Shi-haa te Gam-maang sung adei chie chie uh a phal pieh ta uhi. Khumbep in missionarite khu kipah thanuom in a dieng pei uo, kipahthu te gen in , Lavui ngai tah ahing sapieh uhi.

“Bangma a thei nai sih uo a khu la…. Ahing te’n jou chieng un jingkhuo hing va’h pou pou leh maikha /theikha na pil-piel ve un…”chi’n Upa ten a nuosie ta uhi.

A jing ni jing-mawng in thalawp tah in khum gammaang khu missionarite’n ahing vaat ta uo, inn ahing lam pan ta uhi. Ahin Mbanta mite’n ni-lii masang a shi gam sieng ding un a tuot ngeng ngong uhi.

Ani masa ni ahing bei ta a, ani nih ni jong ahing bei kia ta a, tuoleh ani thum-anilii ni jong ahing bei suh kia pei ta hi. Hinanleh koima khat beh bang ma chi a um ta sih uhi. Khumbep in mijousie achi ja chiet-ta uo, khum Mikaangpa’ pasian in mihing te’n a gintaat guollou uo tha-haatna anei hi chin ahing theikhe panpan ta uhi.Khenkhat ten a mit-phaw (spect) bu jieh a hagau-gilou te toh kihou thei khat higiap va a chi uo, hinanleh sawtlou kaal in Gingtu thum ahing ki lap pei ta hi.

Nwoye jong a ni masa ni apat in khum “Ginna-thaa” ah a lung lut mama mei a, hinanleh mi thei ding leh apa jauna jieh in a ki mit-mei ve’n jing hi. Missionarite nai in jong apei ngam va iah sih hi. Ahin khum missionarite’n Bazar ahiei, ki mawl-tuol ahiei a thu ahing ge’n chieng un a thalop pen in apang a, a va jau jing hi. Tuoleh thu kigen te leh tangmi kige’n te awl awl in ahing thei siem pan ta hi.

Mbanta a Biehinn ahing tun jou nuo un kamlet a pang ‘Kiaga’ ki chi pan akipawlkhawm na uh ahing en kol tou ta a, Mikaangpa pen a kipatsahna mun uh ‘Umuofia’ ah a kinuo le phot ta a, ahun bang jel in ava veh jing jel hi.

Kiaga in,“ Tu in Biehinn lamjou a hita a, noute na bawn uo ani sagih ni a Pasian Hing bie a hing kikhawm jing jel ding in ka hing chiel hi” chi’n mipite ahing tawh ta hi.

Pasian nii ahing tun tah in Nwoye jong Leitang-san leh bii-inn a ki bawl Biehinn nai in ahing pei a , ahin khummun a luut ngam nang hansanna anei ta sih a , akinuo le kie ta hi. Mi tawm nou kikhawm khawm hinan uh leh jong a la sah te uh angai ma ma mei a, Nwoye bil sung ah a thaam jing hi.

Mbanta mite’n tam bang in gindaan khat anei uhi: A pasien te uh leh apu-apa te uh hagau khu sawtpi damlou in a um thei jel a, tuo hunsung in mite’n a thu niel nanleh uh jong gausap na bang ma a tuohsih ding uo, hinanleh kaal 7 vel jou chieng in koima’n a simmaw thei sih a, a thu niel a gamtaang pouma koima a suohta sih ding uhi chi’n a gingta uhi.

Tuochin a kaal 7 ahing nai bep in mi jousie thanuomna in a dim sieng ta uhi. Ajiehpen khum missionarite’n “shihaa-gammaang” a Biehinn alam jieh uo a tung uo sil chijat huoi tah khat a hing tun ding a gingta uhi. Tamjieh ma in mi khenkhat in khum giinna tha’ khu a pomngam sih uhi.

Anikhuo ahing tung pet ma ta a, a gintaat uh bang lou tah in khum missonarite khat jong chi-na a um sih uo, tuo-le-ma in a Siapa uh Kiaga Inn tha ding lam in a buoi josop uhi.Tuojiehin khum hapta sung ma ma in mi bang jat ahiei khat gingtu ahing ki suoh ta uhi. Tuo lah ah nupi khat , ‘Nneka’ kichi, louhou-mihausa ma ma khat jii jong ahing jau a, amanu pen Ta’ nei na lam ah buoina nempi ana tuoh jing hi.

Nneka in ta 4 vei ana nei ta a, hinanlejong a tate a peng-kawp (twins) ngen ahijieh in apaimang pie sieng vahieu jel uo, khummei hilou in a pasal leh a innsung mite’n a dong-bawl jing uhi. Tam jieh in Christian a ki suo khu ngaisietna bang ma a nei sih uhi. Tuo-le-ma in awng-thawl leh thaw-veng aki sa jo uhi.

Zingmawng khat Okonkwo sang-gam kinaipi ‘Amikwo’ a khuo kiim uo pawt ahing kinuole lam Biehinn gei/nai ahing suoh tah in naupang Nwoye khum Christian te lah a kihel thakhat in ahing mu ta a, lamdang a sa ma ma mei hi.Tuochin Okonkwo ‘Buhmun’ (hut) lam ang juon pei ving veng a, siljousie Okonkwo a hilta hi.Okonkwo jong a mai muol ta mei hi.

Nowye, nitah khomui kuon in a inn ah ahing kinuo le kia ta a, a ‘Obi’ sung uoh lut in apa chibai ava bawl sawm ta a, hinanleh apan ana dawng ta sih hi.Awl awl in a inn sung lam uoh ahing lut a, thakhat in apan a ngawng ah ana man ta a, a bung-bu khai ta hi (hang upside-down).

“Hei lam a va haw na hiei?”, Okonkwo. “Hing dawng kin in…! ka hing thaa masang in!”

Tuochin Nwoye innba’ng (wall) ah a ki ngam sah a, chiing pum (cane stick) khat toh deimaw jep in ahing jep jial jial mei ta a, akiim uo numei um te chi-ja’ in a peng veng vong mei ta uhi.

Khum bep in Okonkwo paneu Uchendu in ,“Khum naupang akin thei pen in nuosie meng in, mi maw na ta lawm amah?” chi’a Okonkwo ahing phoh tah in a tapa Nwoye – a taimang na mun apat ahing kinuo le kia lou ding pa khu – anuosie ta hi.

Nwoye jong Biehinn lam juon in anuo pei kia ta a, missionarite’ Christian Naupang Lai kihilna mun Umuofia ah pei ding a nuom thu Kiaga ang hil ta hi. Tam thu a jah bep in Mr. Kiaga in jong a kipahpi a, tuochi’n “Jesu Christ jieh a anu-apa taisan pa khu mihampha ahi hi. Ama thu ngai a jata pouma te ding in Ama khu anu –apa ahi hi.” a chi a, Nwoye a henem ta hi.

Bang kigenna a diei vang a theisiem sih a, hinanleh apa taisan ding ahi tah jieh in a kipah mei hi. Amapa khun nikhat ni chieng in anu-apa Gingtu a ahing puilut ding pen a manglam in jong a mat kha sih hi.

Jan sip-ding-deng nuo in Okonkwo a Bu’h (hut) mai ah ‘Tum-mei’(Fire) awi in a tou nget ngut ta a, sil umdante ge’l in ahing ki ngai tuo ta veng-vung hi. Thakhat in a lungthahna ahing sousang doh ta a, a Naamtem (sword) jandoh a biehinn leh asung sung a mihing um jousie gawt-chimit ding lung ahing ge’l ta hi. Hinanleh ahing kige’l tha kia a, khum naupang khat jieh a suolna lienpi bawl a akipat khieh ding ‘pasal huoi’ a sa sih hi. “Bang ding a keima leh ka tapa jieh a ka khuosung mite gausap a um ding a hiei…?” chi’n a lung sung-to’ng ah a kap ta hi. A Khut-jung (finger) ma ma ah a pasien uh “Chi” a mu a, hun peisa a a vaangsietna te leh gamdang a ana taimang nate mei hilou a, tu’a atapa ngei ngei in mite mu-sit huoi tah a ahinkhuo a man khu a theisiem thei ta sih hi.

Awl in ahing kingaituo tou jel a, a tapa silbawl khu Mawna lientah leh sang tah in ahing ki lang kia ta hi. ‘Apu-apate pasien nuosie a Ah-pi (hen) bang a khuong khuong Missionarite nuojui a a taimang khu suolna thuh leh lien tah va’ng ahi hi. Gente’hna in ahing shi nuo chieng in, atu-atate’n a Ketot hing jui in a pu-apate uh pasien manghil in taisan ta ve un i….?’ Suh mangthai a um thei ding ahi dan uh Okonkwo in ahing ge’l doh jel a, a pawna ma ma mei hi. ‘Ama leh apu-apate uh pasien biehna ki’m-le-pa’m ah akiviel le-le a, biehna leh kithoina ding nikhuo hing tun ding kal ngahla, lawsamtah a tou kenkon, ahin hun peisa a ‘vut-vaai’chite lou bang ma dang amu thei ta sih uhi ; a lang khat ah atu-atate uh mikaang te pasian masang a khupbawh a thu-ngen a aum ding dan uh amit-ha’ ah ahing kilang veng-vong kia hi. Khum bang a sil ahing tung ngel ding a ahileh pen Okonkwo a ding in amaute leitang mai apat a phiet mang a aum ding uh pen agintat huoimaw vawt sih hi.

Okonkwo khu “Meikuong-hawh pempom” chi a mite’n ana min vaw khat uh ahi hi. A Tum-mei ahing mu tah in khum min khu ahing ge’l doh ta hi. “Meikuong-Hawh’ vang ahi ma hi. Ahin khum ahi nge’l leh bangjieh a akhang gui uh subei thei giap ding tapa ana hin/nei khah ata diei…? Atapa nge’l hilou meithei ma ahi hi. Ajii in dihlou bang tah ana bawl khah jieh a tua thununna apieh a ku’l ta hi!…. Hinanleh Nwoye in apu Unoka, Okonkwo’ pa, lim-le-mel a puo ngal hi. Tuojiehin a lungtang apat tambang lung-ge’l ahing bei sah ta hi. Nwoye a bah lai in Okonkwo ‘kihausiemna leh hangsanna’ jieh in minthanna nempi ana nga ngel hi ven ijo…….!

A gim mel ma ma amei a , lungjuon huoi tah mei in a singtum te jong ahing tum (gone/burnt) ta hi. Tuochin a Mitte (eyes) ahing va’h huoi a, silbangkim kichien tah in ahing mu ta hi. Meikuong haat tah jong vut-khing (ashes) a suoh thei hi chi ahing ge’ldoh ta hi. Lunglut tah in khatvei ahing nuo et kia veng vong a, tuochin apei san ta hi.***

CHAPTER – 18

Mbanta a biehinn kilamtha khun buoina ahing tun pan pan ta hi. A khat na adding in phung mite’n am biehinn khu sawt dailou ding in a tuot ua, hinanleh khum biehinn a hing pei tou jel in awl awl in a hing khang lien deu deu ta hi. Khum phungte khu ang jau thawng panta uhi. ‘Efulufu’ pawlkhat khum ‘Shihaa Gammaamg’ a ate’n uh pen a ,mau sungthu ahi bou a, hinanleh midangte ge’l dan in khum shihaa-gammaang khu pampai mite a ding bang dan in a ngaituo uhi. Hampa kawm apat ngau-ngeh-pengkop a huh doh thute uh a dih ma ahi a, hinanleh khosung ah anuo puilut va te’h sih uhi. A khuo mite pen in ahileh Naungeh-pengkopte khu a kipaina mun ua shi den ding in a tuot uhi.

Hinanleh kipawlkhomna mun khat ah missionarite’n atheitawp uh ahing suo sawm ta uhi. Gingtu a hingluut tha mi thum khun khosung ah kichapou sah tah leh langtang tah in , “Na pasien te juosie uh a shi siengta uo, thu anei nonsih uhi; koute pen khum pasiente thu niel a kithoina munte susieng ding a kisingsa leh mansa ka hi uhi”,ahing meng meng ta uhi.

Siempu khat in “pei unlen na nute uh ‘suul’va haal tum giap ta un la….” Chi’n a samsie ta hi. Tuochi’n khum pasal thumte a man ta uo, a kaan-lawm uo, jep kichia jep in sisan-naisan a suo ta uhi. Khum jou apat biehinnpi leh phungpi kikaal ah hunsawt pi tah bang ma thusie-lasie a um naon ta sih hi.

Hinanleh khum mikaangte’n sakhuo mei hilou in gamsung kivaihawmna tanpha in thu ahing nei ta uhi chi thu ahing kithang veng-vung ta hi. A sakhuo uh juite humbitna ding in Vaihawmna Zumpi jong a tungdoh ta uhi. Khum mei hilou in ‘mikhat in missionary te a tha sawm jieh in khumpa mikaang te’n a khailum ta uhi’ chi’n jong thu ahing kithang kia hi.

Tambang a thusie-lasie a ki thang veng-vung lai tah in Mbanta mite a ding in tangmi kige’n sawn mei mei a bang giap a, ‘biehna thaa’ leh phungpi te kikaal ah bang ma buoina a um va te’h sih hi. Tammun ah missionarite tha ding chithu a ki thei kha sih hi; ajieh pen Mr Kiaga khu lamkhat ah mimaw bang mei nanleh mithunuom leh mi poikhoilou khat ahi hi. Tuoleh gingtha te a ding in jong hing kithat chia lulng himaw nang thu a um sih hi: Ajiehpen tuolthat tapou pen a phung sung uo pat in nawsuo in a um va leng jel uo, a langkhaat a koima nawsuo a aum ding uh a nuom sih uhi. Tuojieh in mikaangte vaihawmna the, ahilou leh missionarite tha jieh a a khosung a silpieng ki ge’n te koima’n a thu donsie sih uhi.

Tambang a ngau-ngeh pengkawp leh mawna nei te missionarite’n alah lut thu uh “Osu” – phung sung a pat a deimaw a paidawh a um –kichite’n ang ja’h tah un a ma uh jong ana pawm ding uh a ki nem uhi. Pasian ni khat “Osu” mi nih biehinn sung ahing lut ta uo, mijousie in lamdang asa uo, kidah huoio sa in a kung uoh jong a tou nuom sih uhi. Koima va’ng bieh inn pawtsan pei vet-vot a um sam sih uhi! Hinanleh bieh kikhop a hing taawp tah in mi jousie ahing sou-sang ta uo,khum “Osu” pasal tegel a not mang sawm ta uo, hinanleh Kiaga in aphal sih hi: “Pasian masng ah suoh-le-suoh lou a um sih hi. Eite jousie pasian Ta-dei tah te I hi uo, tuojieh a tam I sang-gam te gel uh jong I ngai uo, I lah-lut ding uh ahi hi”ang chi ta hi.

Tuobep in gingtu khat in, “Na theisiem sih hi, Siapa aw… Ginglou te’n hing thei uh leh bang a ge’n ta ding uoi? Ahing nuisat giap ding uhi!” ang chi doh hi.

Kiaga in jong, “A nop uh leh hing nui sat ta ve un ! Vaihawm ni chieng a Pasian in amau jong a nui sat ding hibou ju’h a… Bangjieh a nam-le-gam te kihau a, mijousie in manna bei silte a ngaituo jing uh ahiei? Vantung a tou pa Pasian in amaute a nuisat ding a, Mangpa’n amau te simmaw ma ven ….” Chi’n a dawng ta hi.

Gingtu pa in jong dawng kia a, “Na theisiem sih hi, Siapa aw… Sia na hina dawl a ginna thu na hing hil ding mawng ma ahi a, hinanleh tampen koute’n jong ka thei siem ma ma uh sil ahi hi.” Tuochi’n “Osu” kichi te khu bang chi bang mi ahi uoi chi kitel tah in a siapa a hilta hi: ‘Osu ki chi te khu a pasien te uh kung uo ki laan doh, a sakhuo uh leh ak hosung uo pat a atu-ata khang sung uo kumtawn a mangthang ding a pampai te ahi uh hi. Munchin a apeina lam pou uo Pampai a um a hina uh chiemte na tam bang in a puo uhi – Samjang gol, samsau leh sam ni’n nemnom. Sam tanna na’mtem kichi khu amaute adding in thei phah a hi sihhi. Osu kichi khat khun zale’n tah um khomite toukhawmna ah a tel theisih a, a bii-inntung him/liim na san a bel thei va iah sih uhi. Aphung sung uo kimin vawnna (titles) li (4) um te lah khat jong a tang jou sih uo, a shi chieng un a mausung mite ma ma in Shihaa-Gammaang mun ah a vui je uhi.’

‘Tam chibang mikhat bang chi’n Jesu nuojui in a pang thei diei?’

Mr Kiaga in, “Amapan nang leh keima sang in Jesu apoimaw zaw hi’ chi’n a dong ta hi. Tuobep in gingtu pan jong , “Tuo hileh kaphung leh mipite lah a kipei kia ta vang, tuo khu kei ding a hoi zaw ding hi”chi’n a ki pei mang ta hi.

Kiaga va’ng a dinna mun ah a ding kip jing a, amapa kip tah leh det tah a aum jing jieh in a hattuom naupang tah khu hutdoh in a um jing hi. Suh liing guollou a ginna in khum tuibang a kinawng gingtu te khu a tha haat sah a, muonna lien tah a guon hi. Kiaga in jong Pampai a um samsau thep-thup te khu a sam heu tom pieh ding thu a peta hi. Ahin khen khat in asam uh kitan jieh a ahing shi khah ding uh a jau thawng uhi.

Kiaga in tam bang in thu ahing hilta hi. “Na gindan dihlou te uh chime ta’na na tan doh masang sie uh ka hing la lut sih ding hi. Noute na shi khah ding uh na jau uo, bang jieh la ? Noute toh ama uh (samtomte) na kikhiet na uh abang ahiei? Amaute leh noute siempa Pasian khu khat ahi a, aki bang ahi hi. Hinanleh amaute’n noute mi phaa te bang in ang pampai uo, tam pen Pasian dihtah, a min siengthou ginta jousie kumtawn hinna pe ding a chime pa , sil deilou lam tah ahi. Khum pasian theilou te’n na sam uh na tan uh leh na shi ding uhi a hing chi jieh in jau sih un! Amaute’n keima kung ah jong tam mun a Biehinn kalam leh ka shi ngei ngei ding hi ang chi uo, ahin tu in kei ma ka shi ngel ei ??.. Khum naupeng kawp te ka la’h leh ka shi ding hi achi kia uo, keima lah ka hing ve ve hi. Khum Pasian theilou te’n juou thu chilou bangma ge’n ding dang a thei sih uhi. Eite Pasian thu bou a dih ahi hi.”

Pampai a um te ni in jong a sam uh a tan tom pei uo, sawlou kal in a ginna uh ahing hat ta ma ma uhi. Khum mei hilou in Mbanta a Osu um jousie in khum pasal te gel nuo ahing jui sieng phiel ta uhi. Kum khat ding nuo vel a hattuom te leh phung mite kikal a kisietna ahing um jong khu tam Osu mite lah a khat in a khuo uo Tui-pasien Saampi atha jieh ahi hi.

Mbanta khomite’n Saampi (python) khu ganhing jousie lah a jataat uh leh a gi’n pen khat uh ahi hi. Tuojieh in a khuo ki’m uo Saampi khu “Kapa uh” chi’n a han uo, a pei nuom na lam lam ahapei sah uo, akhen chieng in mi lupna pou ah ava ki kuol thei jel hi. Inn a ju (rats) te ane jel a, akhen chieng in a a’htui (eggs) te uh a pum val pieh jel hi.Koi ahiei khat in tupmawnglou a Saampi a tha khah a hileh kithoina sillat abawl jel uo, inn gaptheina khop a sil tampi bei in khum Saampi vuina thupi tah in a bawl jel uhi. Hinanleh tupmawng a Saampi that te a ding in bang ma da’n (rule) a bawl va te’h sih uhi , ajieih pen khum bang a gamtang kha ding koi ma a ki gingta sih uhi.

Tambang a gintat khah lou uh Saampi khat Osu pasal khat in ahing tha khah ta jieh in Khosung vaihawm leh upate ahing tou khawm ta uhi. Atam zaw te along thah thei ma ma mei uo, thu sawt tah ahing kikum ta uo, buoina leh gaal pieng thei ding khop in ahing kilang ta hi.

Okonkwo, a gamsung thu uh toh kisai a panla ding a ki singsa a um jing pa’n tam mikihdah huoi te a gamsung uo pat a adelmang uo, a hawlmang masang sie un a gamsung uo muonna leh kituohna a um theilou ding dan thu ahing gen doh ta hi.Hinanleh khum bang ngaidan dih leh hoi sa lou a um a, ngaidan tuom tuom ahing latou jel uhi.

Amaute lah a khat in tambang in thu ahing ge’n ta hi: “ I pasiente uo ding a eite’n gal ibawl ding uh pen ipu-ipa tawndan toh a kituoh sih hi.Khum bang bawl thei ding in ki ngaisun sih va ui. Mikhat in a jataat huoi Saampi a tha a hileh ama leh pasien kikaal ah bou hi. Eite iva kikup uo ahileh a maw zaw pa thuohgimna I thuoh khah lo ding uhi.”

Okonkwo in jong tam bang in ahing niel pei ta hi : “Mimeipuo (cowards) te bang in thutanna bawl sih va ui. Mikhat in ka tuong tung (floor) ah a eh hing tha leh bang ka law diei? Ka mit hum vawt sih veng! Chiengpum khat toh a lu ka tawguoi giap ding hi! Tam mikaang phiangsan te’n tutan chieng in I tung uoh silhoilou nempi ahing tun ta uo, en un, tu in Okeke in khum te gumnuom kisa in a mulou – atheilou kipang va ui a chi moh hi….!!! Tam khu numei vai ahisih amah? Tambang sil kapu kapa gamsung Umuofia ah piengthei vawt sih ve’n!”

Tuochi’n midang khat in jong, “Okonkwo in thudih a ge’n hi.Eite’n bang ahiei khat ibawl uh angai hi. Tam mite khu pampai ta va ui ! Khum hileh amaute mawna a pat in eite simtel in I um nonsih ding uhi.” Chi’n Okonkwo ahing gum ta hi. Atamzaw te deina bang in Christiante pampai leh nawmang ding in ahing kithukim ta uhi.

Khum jaan (night) ma ma in Dahsatpa jong Mbanta kho dung-le-vai ah ahing ki thoi ta a, Christian te jousie khu a khosung hinkhuo leh nautang phattuomna jousie a pat a pampai leh phietmang ahi thu uh ahing tangkoupi ta hi.

Khumbang hun lai in Christian te khu a pung tou hiai-hiai jel uo, pasal numei naupang kipawlkhawmtheina neu khat ahing suoh ta uhi.Missionary muonhuoi ma ma Mr.Brown kichi pa in ahun bang jel in ava ve’h jing a, amaute lah a Haichi tang tu ahidan ahil a, Mangpan amaute a itdan leh sillamdang abawl thute ahil hi.

Hapta-kaal Siengthou hun ding ani thum ni ahing tungta a, Kiaga in Easter a kisah khawlna ding in Numeite leitan-san , suong-kaang leh tui poding in a sawl doh ta hi. Numeite jong sethum a kikhen in jingmawng matah in a kuondh chiet ta uhi.

Kiaga biehinn sung a thumna nei a a um lai ta in numei honkhat thawmhau tah kihou ging ahing ja ta hi. A thumna a tawp pei a, bang thu um atai chi enchien ding I ahing pawt pei ta hi. Numei honkhatte a Bel(pot) hawm guoh uh toh biehinn ahing tung ta uo, pasal honkhat in Luidung a pat in Sakol-khauhuol a jep ding in ahign del mang uh ana hi hi. Bakhat nuojou in Leitang-san la ding a kuonte jong ahawm guoh in ahing tung kia ta uo, khenkhatte Sakol-khauhuol a jephuol tai a um uhi. Khum ma bang in Suong-kaang hawl te jong a hawm guoh in ahing tung kiata uhi.

Kiaga jong nasetah in ahing lung-dong ta a, “Tam jousie bang na chi na uh ahiei?” chi’n ahing dong ta hi. Tuochin nupi khat in, “Khomipite’n eite ahing pampai ta uo akhula! Dahsatpa’n janitah in aphuong doh ta hi. Hinanlejong luiding leh suonglahna mun talawm apat a ahing deldoh uh khu bang chilai pouin ana ki chi’n ngai sih hi.” Chi’n hase deu mei tah in Kiaga ahing hil ta hi.Tuoleh nupi dang khat ma in, “Amaute’n eite ahing suh chimit sawm mawng mawng uhi. Bazar mun nasan ah ahing lutsah nuom nonsih uhi” ahing chi kia sawn sawn hi.

Tangkoupa thuge’n vang a za chiet uo, jong athei chiet uhi.Hinanleh koima’n tam bang lawm lawm ding in a ngaisut kha vate’h sih uhi. Tam thu te jieh in gingtu lah a pasal hangsan khen khat hing kiguong in khum pasal dawiloh numei hing del te kung a thagum suo ding in ahing ki sing sa ta uhi. Khenkhat te’n Chiengpum gol tah tah a toi uo, khenkhat te’n Namsau a toi uhi.Hinanleh Kiaga in amaute khongai phot ding in thu apia a, silumdan te kichien zaw sem in ahing kan ta hi.

Pasal khat in, “Okoli in Saampi a tha jieh a tam khomite’n eite toh ahing pampai khawm nuom uh ahi hi” ahing chita hi.Hinanleh midang khat in khum khu thu juou ahi hi chi’n ahing niel pei ngal hi.

Okoli vang tuolaitah in amaute kung a dawnna pethei ding in aum sih hi. Khatvei ni jaan apat damlou in a lum a, nikhat jong bei manlou in a shita hi. Tambang a Okoli shina thu in silhoilou bawl te tung ah a pasien un phuba a la thei nalai hi chi gintatna mipi te kung ah a tun a, khumnuo a pat in koiman Christiante bawlgenthei na ding suonlam bang ma amu jou ta sih uhi.

CHAPTER – 19

Gua nukhieh (late rain) ahing juta a, Dai-le-baang (fence & wall) bawl na ding buansan/leisan (red soil) hoitah la’h hun laitah ahi hi. Kum dang in gua tamseng jieh khum buansan te khu hohtui in a taw doh jel a, dei bang tah in a la thei sih uhi.Hinanleh tukum in tam buansan hoitah a lathei uhi.

Kum 7 sung ing-veng thatawl tah a asep nuo in Okonkwo a sing in Mbanta khuo a a haichi la’h tawpna ahing tung khong khong ta hi. Tam a nulam-pute gamsung ah kining ching tah in um nanlejong, pasal hangsan leh galsatmi umna a pate gamsung Umuofia ah tam sang a king ching jaw ding bang in akilang hi. Khummei hilou in a pute gamsung a kum 7 sung a um sung in muoldawn chin teng a akal jing khu a chim khawp ta a, tam gamsung a apemlut/tailut khu nichin in a kisia ma ma hi. Apute vang a thunuom thei chiet uo, hinanleh ama a ding in kilamdanna bang ma a um tuom bawt sih hi.

Tam apute gamsung Nneka a a um sung in tanu khat a nei a, apute thunopna jieh in “Numei Tungtuong” chi’n amin vaw hi. A kum nih(2) nuo in tapa khat anei kia ,“Nwofia” chi’n a minvaw hi – tuokhu ‘gamdai a

pieng’ chi na ahi hi.

Sawlmang a aum a kum nukhieh pen ahing tun tah in Okonkwo in a jii-a tate toh a kingah thei nang buh-inn lamna ding in dangka/sum hunkhop Obierika a thot hi. A te’n tah tah ding inn-buh “Obi” leh a “Buon-Dai” khu aman a kilam va te’h angai jieh in midang a lamsah thei sih hi. Ama lamsa ahilou leh a pu-apate a pat gou a luo tou ahi angai sese hi.

Gua nukhieh ahing juhjou in Buh-inn 2 kilamjou ahidan Obierika in Okonkwo ahing theisah ta hi. Okonkwo jong khum gua lap a “Obi” lh “Buon-daai” bawl nuom ahijieh in a kinthei lam a pute gam nuosie ding a nuom ma ma a, hinanleh kum 7 sung a thaman teng ta’n thei ding ahijieh in lungduoi tah in khuo-khaal hun ang ngah ken kon ta hi.

Khuo-khaal hun ahing tung pei ta a, gua juh jong ahing thei pan ta hi. Guavaai v’ang aphin mim-men na lai hi. Nii ahing suo doh ta a, Sakhi-tuihup ahing kilang hi: A chang chieng in Sakhi-tuihup nih(2) ahing kilang jel a, khat pen ‘Anu’ achi uo, a khat pen ‘atanu’ chi ban in a min vaw jel uhi. Tuoleh Sakhi-tuihup khu ‘Vantung Saampi’ achi uhi.

Okonkwo in jong a jii thum (3) teng ahing han khawm a, “Ka kinuo le kia masang in ka pute kung ah kipahthu ka ge’n angai hi” chi’n thu ahil a, tuoleh anjaluna thupi tah bawl na ding a silpoimaw jousie su tup ding I a jii atate thu a peta hi.

Ekwefi in kum masa a na taw/la’h khah lou ‘Lutu’ a loutul ah anei na lai a, hinanleh Okonlwo jii dang tegel in tapa/anu a tam nei seng jieh un khum bang a veh val/ taw vaal Lutu anei ta sih uhi. Tuojieh in Lutu khu Ekwefi tuoh ding in a koi uo, Nwoye nu leh Ojingo in sil dang dang – ngagaw, tahu leh malta chite – a tuoh ding un a guot uhi. Tuoleh Sa leh Kawkai pen Okonkwo mawpuoh na in akoi uhi.

A jing ni jingmawng in Ekwefi jong a tanu Ezinma leh ojingo tanu Obiageli toh Lutu-baal tou ding in ahing kisa doh ta uhi. Amaute’n ch’ing (cane) a kiphan ‘Seu’ khat, lutu ba-le-hieng heu nang ‘Kawite’ khat, leh lutu-baal taw nang ‘Tuta’ khat aki puoh chiet uhi. Khum jaan a gua meng khat a juh jieh in leitang a nip/nem ma ma a, tuochin Ekwefi in jong bakhat lou kaal a Lu;tu a khop jou pei ding thu uh a tanute ahil hi. Hinanleh Ezinma in ‘sing naa-pe’h te a kawt sih diah !’ chi’n a soi sel hi.

Tuochin Ezinma jong a Seu a lu-jaang ah puo in, akhu-baan tegel a aang/anoi kilawm lit-let kiim ah ajep lut a, vawt sa tah mai in apei tou ta hi. Amanu’n, “Tam tuivot ka nah huot e khai….. ka el dung teng a te-top sah ta veh! Sing naate got masan nisa hing suoh kingah phot heh ki chi mawng mawng a…” chi in a phun nawi den ta hi. Obiageli in jong “ chii bang a na jun ding jau namah?” chin a eng hou suh pai a, tuoleh tuivot khu a huot jieh in Ezinma khu ‘Chi’ chin a kou hi.

Ekwefi ge’n ma bang in Lutu taw ana nuom ma ma a, khat vei vei a bul taw ngai sese lou in a luoidoh thei jel hi. Hinanleh Ezinma in Lutu ba-le-hieng a heu ahiei, Lutu baal a taw ahiei chieng in chieng-kang (stick) saupi khat toh khum singna te a thing masa let jel hi. Bakhat lou kal in puoh-nih ching ding ahing nga pei ta uo, tui a diapawm ding in luidung lang ah apuo suh ta uhi.

“A baal te a ngeh thei lai ma ma uhi. Ni thum sung masang in hing pawm pei ta ve un.. ”, Obiagel.

“Ngeh vawt sih uh ei… kum 2 val hita juh uo! A leitang hoilou jieh a tam bang a neu phim-phem a ta lawm lawm uh khu la..!’ Ekwefi.

Tuochin a inn mun uh ahing tut ta uhi.

Sil kawp ahiei, ahilouleh a ki-kim a kikhenthei sil khat poupou Okonkwo in a dei sih a, jong a bawl nuom vawt sih hi. A jii Ekwefi in khum anjaluina ding in Kel-tal 2 hun va ahing chi laijang leh Okonkwo in shi mah in ana ma a, a ja nuom vawt sih hi. “Numei, nang thu kin nang bangma um sih! A poi ding jousie kanei jieh a tam guovah-anjaluina bawl sawm kahi bou hi. Luipiau a te’ngpan a chil (saliva) in a khut a sawpsieng ngai amah? Ka nu mite/kapute ka tung a athunopna uh jieh a keiman ka kipahna athupi theipen a ka suh lat nuom hibou juh a…” ki pasal sah deu tah in Okonkwo in ahing chi suh jiau jiau ta hi.

Tuochin Kel-tal thum (3) leh Ah-guol tam tah ahing gou ta uo, moupoi anjalui thupi tah bang mai in ahing bawl ta uo, neh-le-dawn a kiching ma ma a, nieng leh ta a ne in , a dawn chiet ta uhi.

Kum 200 masang a anapieng, Okolo tu-le-ta “Umunna” kichi jousie chiel in aum uhi. A khang gui sung uo ding a dam nalai teng lah a upa penpen khu Okonkwo paneu Uchendu ahi hi.

Jubi khat Uchendu khe ding in a pe masa uo, a pu-apaate haa kung ah thumna nei masa hi. Tuoleh a tu-a tate a ding in damtheina a tam bang in in a nget pieh hi: “Hausatna ding nei-le-lam ka hing ngen sih uhi, ajieh pen midamthei te’n nei-le-lam anei ding uhi. Sum-le-pai nempi ka nei belapna ding kang ngen sih uo, hinanleh tu-le-ta tam tah ka nei thei na ding un kang ngen jo bou uhi. Tu-le-ta ka suon/nei jieh un gmsa te sanmg in ka manpha un ka tung tuong jaw ngal uo… Ganta khat a chi tung a thah chien in singkung khat ah a taat jel a, hinanleh mihing khat in a sanggam a laijom khat kung ah achithah khu a khuot sah thei jel hi.’

Tuoleh Okonkwo leh a innkuonte a ding in jong a thum sah hi.Khum jou in a jubi khu ahing bal ke’h ta a, a lai-ngeh khu a pu-apa haa te uo ding in tuo ah apai ta hi.

Khum bang a jubi kibal khu a ban ban in ahing hawm tah un Okonkwo ajii leh atate ann-le-tui, neh-le-dawn ding silbangkim ahing tawi lut ta uhi. Atapa te’n jubi tui ahing tawi lut ta uo, neh-le-dawn ding a nien seng jieh in mipi jousie in lamdang asa ma ma uhi. A bawn uoa ahing toukim chiet tah un Okonkwo in tambang in thu ahing ge’n ta hi:

“Tam bang a guolnop-angjaluina neunou khat ka hing bawl khu lungsiet tah a hing pomsah leh sansah ding in ka hing ngen masa hi. Tam pen kum 7 sung bing beng noute lah a ka um sung a na thunopna te uh ka hing pieh thuh na hi vat sih hi. Tapa khat I nu noitui man a pi thuh jou ngai sih ding hi. Unau sanggam tambang a ikimutuo uh khu silhoi tah ahina jieh a note tuni hun a tambang a ka hing hatkhawm ahijobou hi.”

A annkuong uoh Kaw-kai ahing lui masa ta uhi; ajiehpen khum Kawkai khu hai chi dang teng sang in a kine masa jaw a, tuoleh ‘foo-foo’ sang in jong a jaang jaw hi. Khum nuo in ‘foo-foo’ ahing lui uo, tuochin “egusi” tui haang leh “ann-phui ” tui-tam toh a me uhi. Khum jou in Sa ahing lui kia panta uo, a u-pat dung jui un a tan-gou chiet uh aban ban in ahing ki lah uo, ane chiet ta uhi. Khum mei hilou in tan-gou nei hinanleh ahing jau manlou te a ding in a tan-gou uh a khenpieh dim-diam pieh uhi.

Jubi tui ang dawn jou tah un “Umuna” te lah a upapen khaat in tambang in Okonkwo kung ah kipahthu ahing ge’n ta hi:

“Tam bang a guolva’h-anjaluina thupi tah khu kinep khah ahuoi sih hi chi mawh ta leng I taspa uh Okonkeo eite tung a akiphal dan theipi lou ka suoh ding hi. Eite’n amapa I thei chiet suoh uo, tuolehannjaluina lien tah khat ikinem chiet ngei uhi. Hinanleh eite kinepna sang in nahpi tah in ana thuopi jaw hi! Kakipah chiet uhi, Okonkwo ka taapa! Tam sang a ale-sawm a tamjaw guoljawl in umta in! Tu hunlai a khang dawng te’n gantate sang a piljaw a na kige’l uo, mite muhthei ding a ‘khanglui dan’a sil na hing bawl uh pen silhoi leh silkilawm ahi a, adei hoi ma ma sil ahi hi. Mikhat in a sanggam-laijom te anjaluina a aachiel pen kiel a pat a a shilou nang uh, ahilou leh ann ngawl a ashilou nang uo a chiel ahi vawt sih hi; ajieh pen koima jousie in ann nempi I inn uoh ikinei chiet uhi. Hapi va’h nei a I hing kisuhtuo khawm uo I hing toukhawm chieng un khum Hapi jieh ahi sih hi. I inn huong chiet uo pat in jong khum Hapi I muthei chiet uhi. Sanggam kiguijop innsung khat in I bawl ding uo kilawm mawng ahijieh a tammun a hing kisutuo khawm ihibou uhi. Bang ka ge’nna ahiei chi na thei khol sih ding uhi: Nou khangdawng/ khang-tha te ka hing jaupi jieh a tambang a thu ka gen ahi jaw hi ”

Khangdong te touna lang ah a khut ahing ja’h phei a, tam bang in a hing ge’njom jel hi: “Keima a ding in pen ka dam-kum tomnou khat ahi giap ta a, tuochi ma bang in Uchendu, Unachuk leh Emefo te’n jong damkum sau anei non sih uhi. Hinanleh nou khangdong te a ding in ka hing jaupi hi; ajiehpen note’n Unau-sanggam-laijom ki tanauna bang chi tuh a thupi leh manpha ahiei chi na hing theisiem kha sih ding uhi. ‘kamsuo’ khat/kibang a thugen doh khu bang ata diei chi na thei sih uhi. Tuoleh bangthu ahing umdoh tai? Sakhuo ki’hdah huoi ma ma noute lah ah hing te’ng ta hi. Tu in ahileh pasal khat in apa leh a sanggam te a nuosie ngam ta hi . Gamvahpa sa man ding a kkuon , a uital thakhat a hing maw a apupa hing pet/kei phei bang in Amapan apu-apate pasien te a samsie thei kon ta hi! Noute ka hing jaupi a, I phung/nam uh ka jau pi ma ma hi .”

Okonkwo lam hing kiheiphei kia a”Koute na hing kai-khawm jieh in ka kipah uhi” chi’n a touo suh ta hi.



[1] “Lungsi” chi ham-upa ahia, dai dide, ahilouleh sip petma, china ahi.

No comments:

Featured Post

Gam neitu hina (real property)

David Vumlallian Zou, PhD History Department University of Delhi   Khongjom Gal a Sapkang British te leh Meitei te a kido zo nua sawt lo, 18...